Phòng chống rửa tiền ở Việt Nam trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế

Cách đây ba năm, Ngân hàng Thế giới (World Bank) đã đưa ra cảnh báo: Việt Nam đang trở thành mục tiêu của hoạt động rửa tiền vì hệ thống thanh tra, giám sát, hệ thống kế toán và tìm hiểu khách hàng của các ngân hàng còn kém phát triển; mức độ sử dụng tiền mặt và các luồng chuyển tiền không chính thức khá lớn khiến cho việc kiểm soát các giao dịch, thanh toán trở nên khó khăn (1). Để phòng chống có hiệu quả loại tội phạm mới và phức tạp này, cần có sự nhận diện đúng về loại tội phạm này, về các hoạt động kinh tế có khả năng bị lợi dụng và phải xác định định hướng cũng như các giải pháp phù hợp.

1. Khái quát về rửa tiền
1.1. Khái niệm rửa tiền theo pháp luật Việt Nam
Luật các Tổ chức tín dụng năm 1997 đã có quy định về trách nhiệm của các tổ chức tín dụng đối với các khoản tiền có nguồn gốc bất hợp pháp, nhưng chưa sử dụng thuật ngữ “rửa tiền”. Theo Điều 19 Luật các Tổ chức tín dụng “1. Tổ chức tín dụng và các tổ chức khác có hoạt động ngân hàng không được che giấu, thực hiện bất kỳ dịch vụ nào liên quan đến khoản tiền đã có bằng chứng về nguồn gốc bất hợp pháp. 2. Trong trường hợp phát hiện các khoản tiền có dấu hiệu bất hợp pháp, tổ chức tín dụng và các tổ chức khác có hoạt động ngân hàng phải thông báo ngay cho cơ quan nhà nước có thẩm quyền”.
Ngày 07/6/2005, Chính phủ ban hành Nghị định số 74/2005/NĐ-CP về phòng, chống rửa tiền. Trong Nghị định này, lần đầu tiên thuật ngữ “rửa tiền” được sử dụng và giải thích như sau:
*“Rửa tiền là hành vi của cá nhân, tổ chức tìm cách hợp pháp hoá tiền, tài sản do phạm tội mà có thông qua các hoạt động cụ thể sau đây:*
a) Tham gia trực tiếp hoặc gián tiếp vào một giao dịch liên quan đến tiền, tài sản do phạm tội mà có;
b) Thu nhận, chiếm giữ, chuyển dịch, chuyển đổi, chuyển nhượng, vận chuyển, sử dụng, vận chuyển qua biên giới tiền, tài sản do phạm tội mà có;
c) Đầu tư vào một dự án, một công trình, góp vốn vào một doanh nghiệp hoặc tìm cách khác che đậy, nguỵ trang hoặc cản trở việc xác minh nguồn gốc, bản chất thật sự hoặc vị trí, quá trình di chuyển hoặc quyền sở hữu đối với tiền, tài sản do phạm tội mà có”.
Như vậy, thực chất quy định về chống rửa tiền thông qua hoạt động ngân hàng đã có từ năm 1997, nhưng đến Nghị định số 74/2005/NĐ-CP, thuật ngữ “rửa tiền” mới được sử dụng và phạm vi của thuật ngữ này được hiểu khá hẹp, chỉ giới hạn trong 3 nhóm hành vi mà thôi.
1.2. Nhận diện quá trình rửa tiền
Việc rửa tiền thường được tiến hành theo một chu trình cơ bản bao gồm 3 giai đoạn: phân phối, dàn trải, hội nhập.
- Giai đoạn phân phối (placement): Phân phối nguồn tiền từ các hoạt động phi pháp vào các định chế tài chính mà không bị phát hiện bởi các cơ quan luật pháp. Các tội phạm rửa tiền thực hiện đầu tư phân tán bằng cách chia các khoản “tiền bẩn” thành nhiều khoản tiền nhỏ dưới mức quy định.*
- Giai đoạn dàn trải (layering): Tiền được chuyển từ tổ chức tài chính này sang tổ chức tài chính khác để che giấu nguồn gốc và chủ sở hữu của tiền. Thực chất đây là quy trình tạo ra một chuỗi các giao dịch nhằm mục đích che đậy các nguồn tiền từ các hoạt động phi pháp và làm cho chúng ngày càng xa nguồn gốc ban đầu.*
- Giai đoạn hội nhập (integration): Tiền được đầu tư vào những hoạt động kinh doanh hợp pháp (2).*
2. Nhận diện hoạt động kinh tế có khả năng là công cụ rửa tiền ở Việt Nam
Những năm gần đây, thị trường bất động sản và thị trường chứng khoán Việt Nam là hai thị trường có tốc độ phát triển rất khó dự đoán, dễ đi từ trạng thái phát triển nóng chuyển sang đóng băng. Không đi sâu vào diễn biến của hai thị trường này, nhưng nhìn chung, chỉ số VN -Index của thị trường chứng khoán liên tục tăng cao trong năm 2007 và đầu năm 2008. Tương tự, thị trường bất động sản cũng tăng cao trong nửa cuối năm 2007, nổi bật với hình ảnh những vụ chen lấn nhau mua căn hộ cao cấp tại thành phố Hồ Chí Minh, từ căn hộ The Manor, Phú Mỹ Hưng, The Mansio(3), sau đó là The Vista đến Sky Garden 3 (4), với giá bán được đẩy từ 1.600 USD lên đến 2.800 USD /m2 chỉ trong vài ngày (5). Điều này cho thấy, có một luồng tiền rất lớn, mà việc kiểm tra nguồn gốc không được quan tâm đúng mức, đã đổ vào thị trường này.
Ngay trong tháng 3/2007, ông Phùng Khắc Kế - Phó Thống đốc Ngân hàng nhà nước (NHNN) - đã có cảnh báo rửa tiền tham nhũng qua thị trường chứng khoán: “Nói đến nguồn trong nước, tôi cũng phải nói thêm một điều mà lâu nay báo chí và các chuyên gia kinh tế chưa nói đến là có một lượng tiền hình thành từ tiền thất thoát hay là tham nhũng cũng vậy. Chúng ta biết rằng, nguồn vốn xây dựng cơ bản và nguồn vốn đầu tư nói chung là rất lớn; chỉ với con số thanh tra nêu là 10% thất thoát vào túi các cá nhân trong các lĩnh vực này thì cũng đã là một con số rất lớn. Ví dụ, một năm đầu từ 200 ngàn tỷ thì 10% thì con số này là 20 ngàn tỷ; số vốn này nếu chuyển qua đầu tư chứng khoán cũng là một yếu tố thúc đẩy sự nóng lên của thị trường trong thời gian qua” (6) . Ngoài ra, nguồn vốn của các quỹ đầu tư nước ngoài đang hoạt động tại Việt Nam cũng chưa kiểm tra, giám sát được, mặc dù số lượng các quỹ không nhiều. Đối với thị trường bất động sản, giao dịch đa số đều thanh toán bằng tiền mặt, nhưng hoạt động điều tra, phân tích các giao dịch này chưa được thực hiện.
3. Hoạt động phòng chống rửa tiền hiện nay và định hướng
3.1 Hoạt động phòng chống rửa tiền hiện nay
Nhằm mục tiêu phòng chống rửa tiền, Trung tâm thông tin chống rửa tiền thuộc NHNN đã được thành lập theo Quyết định số 1002/QĐ-NHNN ngày 08/7/2005 của Thống đốc NHNN Việt Nam và chính thức đi vào hoạt động từ 01/8/2005. Đến nay, Trung tâm này đã nhận được khoảng 20 báo cáo về các giao dịch tình nghi là rửa tiền. Tuy nhiên, chưa một vụ nghi vấn nào được kết luận là hành vi rửa tiền (7). Điều này không đồng nghĩa là tại Việt Nam chưa có hành vi rửa tiền. Các giao dịch về tài chính ở Việt Nam chủ yếu là tiền mặt trao tay, ít dùng các công nghệ thanh toán như các nước trên thế giới, khiến việc kiểm tra hoạt động rửa tiền gần như không thể thực hiện.
Cuối tháng 9/2008, vụ án rửa tiền xuyên quốc gia đầu tiên ở Việt Nam được phát hiện, xác định rõ nguồn gốc xuất xứ tiền phạm pháp và bắt được đối tượng phạm tội là người nước ngoài. Bọn tội phạm đánh cắp từ một tài khoản có uy tín tại nước ngoài, chuyển vào Việt Nam tại 2 chi nhánh ngân hàng thương mại tại Đà Nẵng và Bà Rịa - Vũng Tàu. Từ đó, đối tượng tên Baggio Carlitos Linska (quốc tịch Mozambique), người mở tài khoản và rút trên 4, 1 tỷ đồng tại Đà Nẵng, đã bị bắt tạm giữ tại sân bay Tân Sơn Nhất ngày 24/9/2008. Cùng ngày, Phòng An ninh kinh tế (PA17) Công an Đà Nẵng cũng phối hợp với Công an tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu bắt tạm giữ khẩn cấp đối với Massamba Lendebe Elvis, quốc tịch Mozambique tại Bà Rịa - Vũng Tàu. Riêng đối tượng Niaty Lokasso Djamba, quốc tịch Congo - người mở tài khoản và được chuyển số tiền hơn 3, 34 tỷ đồng tại Bà Rịa - Vũng Tàu đã bỏ trốn (8).
3.2 Định hướng
Việt Nam trở thành thành viên (Member Jurisdiction) thứ 33 của Nhóm Châu á - Thái Bình Dương (Asia Pacific Group - APG) một tổ chức quốc tế mang tính tự quản và hợp tác về chống rửa tiền vào tháng 5/2007(9). Là thành viên của APG, Chính phủ Việt Nam cam kết thi hành theo đúng các điều khoản phòng chống rửa tiền, đặc biệt là phải thực thi 40 khuyến nghị (10) của lực lượng đặc nhiệm tài chính về chống rửa tiền (Financial Action Task Force on Money - Laundering - FATF(11). Điều này có nghĩa là, Việt Nam vừa tuân thủ theo các quy định quốc tế, vừa phải để cho FATF giám sát và theo dõi cơ chế chống rửa tiền một cách chặt chẽ, cũng như phải được các cơ quan độc lập khác đánh giá, xem xét (12). Như vậy, hoạt động phòng chống rửa tiền hiện nay cần phải theo định hướng phát triển sau:
Thứ nhất, hoàn thiện hệ thống pháp luật về chống rửa tiền theo tiêu chuẩn quốc tế
Tháng 2/2004, Cơ quan phòng chống ma túy và tội phạm của Liên hiệp quốc đã công bố ấn phẩm “An overview of the UN conventions and the international standards concerning anti -money laundering legislation”(13) ấn phẩm này tập hợp, hệ thống hóa quy định của các công ước của Liên hợp quốc và các tiêu chuẩn quốc tế liên quan đến chống rửa tiền theo 16 nhóm chủ đề như sau: các định nghĩa về tài chính, nhận diện khách hàng, lưu giữ thông tin, báo cáo… Trong tài liệu này không chỉ giới thiệu quy định của các công ước của LHQ mà còn có các Chỉ thị (Directive) của Nghị viện châu Âu, các khuyến nghị (recommendations) của Lực lượng đặc nhiệm tài chính chống rửa tiền (FATF). Tháng 1/2007, ấn phẩm này được cập nhật các quy định mới của Hội đồng châu Âu. Trong 40 khuyến nghị của FATF mà Việt Nam phải tuân thủ có khuyến nghị số 1 và số 2 chỉ rõ việc hình sự hóa hành vi rửa tiền cần phải phù hợp với tiêu chuẩn công bố trong Công ước Viên và Công ước Palermo. Đối chiếu yêu cầu hình sự hóa của Công ước Viên và Công ước Palermo và khuyến nghị của FATF, Việt Nam đã hình sự hóa khá nhiều các hành vi rửa tiền. Tuy nhiên, còn phải bổ sung các tội danh mới vào Bộ luật Hình sự cho phù hợp với tiêu chuẩn quốc tế về chống rửa tiền và tài trợ khủng bố như tội giao dịch nội gián, tội thao túng thị trường, tội tài trợ khủng bố, tội buôn người (BLHS năm 1999 chỉ có tội buôn bán phụ nữ (Điều 119), tội mua bán, đánh tráo hoặc chiếm đoạt trẻ em (Điều 120), tội đưa người nhập cư bất hợp pháp.
Bên cạnh việc bổ sung thêm tội danh mới vào Bộ luật Hình sự, Việt Nam cần sửa đổi khái niệm rửa tiền trong Nghị định số 74/2005/NĐ-CP cho phù hợp với tiêu chuẩn quốc tế. Điều lưu ý về mặt thuật ngữ, Công ước Viên của Liên hợp quốc chưa sử dụng thuật ngữ rửa tiền; Công ước Palermo và Công ước về chống tham nhũng sử dụng thuật ngữ “laundering of proceeds of crime”, theo sát nghĩa của thuật ngữ này, chúng ta có thể gọi là rửa tiền /tài sản có nguồn gốc từ tội phạm; Khuyến nghị của FATF sử dụng thuật ngữ “money laundering”, có nghĩa là rửa tiền. Tất cả các văn bản trên không đưa ra định nghĩa về “laundering of proceeds of crime” hay “money -laundering” mà chỉ xác định các hành vi vi phạm pháp luật liên quan đến tài sản có nguồn gốc bất hợp pháp hoặc do phạm tội mà có cần phải được quy định là tội phạm. Về mặt hình thức văn bản, chúng tôi đồng ý với ông Ric Power - cố vấn phòng chống tội phạm rửa tiền và tài trợ khủng bố, chương trình toàn cầu phòng chống rửa tiền, Cơ quan Phòng chống ma túy và tội phạm của Liên hiệp quốc - là Việt Nam cần tiến tới xây dựng Luật Phòng chống rửa tiền (14).
Thứ hai, xây dựng cơ quan tình báo tài chính (Financial Intelligence Unit-FIU) với chức năng và vai trò theo khuyến nghị số 26 của FATF. Hiện nay, Trung tâm thông tin chống rửa tiền thuộc NHNN Việt Nam, mà NHNN Việt Nam chỉ là cơ quan ngang bộ - chưa có vị trí độc lập như các cơ quan tình báo tài chính của các quốc gia khác. Ví dụ như Indonesia đã có FIU vào năm 2002 theo một đạo luật của quốc hội; Philippines có Hội đồng chống rửa tiền (AMLC), cũng là FIU của Philippines, luật chống rửa tiền cho phép AMLC huy động sự hỗ trợ của bất kỳ nhánh nào thuộc Chính phủ…
Thứ ba, phát triển hệ thống thanh toán không dùng tiền mặt. Đây là một vấn đề khó khăn, nhưng Việt Nam phải từng bước thực hiện. Việc phát triển hệ thống thanh toán không dùng tiền mặt như thế nào là một đề tài nghiên cứu khoa học được đầu tư thỏa đáng.
(1).
(2) http://www.tapchiketoan.com/ngan-hang-tai-chinh/thi-truong-tai-chinh/phong-chong-rua-tien-o-vie.html.
(3) http://www.vnexpress.net/GL/Kinh-doanh/2007/10/3B9FB7D6/.
(4) http://www.vnexpress.net/GL/Kinh-doanh/2007/10/3B9FB995/.
(5) http://www.vnexpress.net/GL/Kinh-doanh/2007/10/3B9FB759/.
(6).
(7) http://web.thanhnien.com.vn/Xahoi/2008/7/26/252659.tno
(8) http://www.sggp.org.vn/anninhtrattu/2008/10/167135/
(9) http://www.apgml.org/about/newsDetail.aspx?newsID=38
(10) Tháng 4/1990, FATF soạn thảo một bộ tài liệu gồm 40 khuyến nghị như là bước khởi đầu chống lại sự lạm dụng hệ thống tài chính để rửa tiền buôn lậu ma túy của cá nhân. Năm 1996, các khuyến nghị được chỉnh sửa để lần đầu tiên phản ánh sự biến hóa của các kiểu hệ thống rửa tiền. Năm 2001, FATF mở rộng nhiệm vụ của mình để giải quyết vấn đề tài trợ cho khủng bố và bước đi quan trọng là thiết lập 8 khuyến nghị đặc biệt về tài trợ khủng bố. Khuyến nghị đặc biệt thứ 9 được ban hành vào tháng 10/2004. Những khuyến nghị đặc biệt này có mục đích là đưa ra các biện pháp chống lại việc tài trợ cho các hoạt động khủng bố và tổ chức khủng bố. 40 khuyến nghị và 9 khuyến nghị đặc biệt của FATF cung cấp một loạt biện pháp toàn diện vì mục tiêu có một chế định và hệ thống pháp luật hữu hiệu nhằm chống rửa tiền và tài trợ khủng bố.
(11) FATF là một cơ quan liên chính phủ được thành lập vào tháng 7/1989, có nhiệm vụ thiết lập các tiêu chuẩn, phát triển và thúc đẩy các chính sách quốc gia và quốc tế nhằm chống rửa tiền và tài trợ khủng bố.
(12).
(13) http://www.imolin.org/imolin/index.html.
(14) http://www.nld.com.vn/tintuc/chinh-tri-xa-hoi/236701.asp.
(Bài đăng trên tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 144-thang-4-2009 ngày 10/04/2009) ThS Vương Tịnh Mạch - Viện Nghiên cứu Phát triển TP. Hồ Chí Minh

Nguon: Nghien Cuu Lap Phap - Van Phong Quoc Hoi