Dollar Exchange Rate
08:22
Hoàng Phong Nhã
Trải qua gần mười năm thi hành, Bộ luật Dân sự Việt Nam 1995 đã bộc lộ nhiều khiếm khuyết. Một trong những khiếm khuyết lớn nhất có tính tư tưởng hay tính triết lý của Bộ luật này là chưa thể hiện được đầy đủ, hay nói cách khác, chưa tiếp nhận được đầy đủ học thuyết tự do ý chí.
Trải qua gần mười năm thi hành, Bộ luật Dân sự Việt Nam 1995 đã bộc lộ nhiều khiếm khuyết. Một trong những khiếm khuyết lớn nhất có tính tư tưởng hay tính triết lý của Bộ luật này là chưa thể hiện được đầy đủ, hay nói cách khác, chưa tiếp nhận được đầy đủ học thuyết tự do ý chí. Do đó, khi xây dựng Bộ luật Dân sự Việt Nam 2005 thay thế, những người soạn thảo Bộ luật mới này có quan điểm xuyên suốt là: “Tăng cường quyền tự do hợp đồng thông qua việc các bên được quyết định về đối tác tham gia ký kết hợp đồng, hình thức, nội dung của hợp đồng và trách nhiệm của các bên đối tác khi có vi phạm”[1]. Việc nghiên cứu tự do ý chí và việc tiếp nhận nó trong pháp luật Việt Nam không chỉ có ý nghĩa quan trọng trong việc hiểu pháp luật Việt Nam nói chung và Bộ luật Dân sự 2005 nói riêng, mà còn có ý nghĩa to lớn trong công tác cải cách pháp luật Việt Nam hiện nay.
I. Khái niệm và nội dung của tự do ý chí
Hiểu rằng hợp đồng là một loại giao ước mà đặc điểm chung của chúng là sự thống nhất ý chí. Vậy ý chí có vai trò cực kỳ quan trọng đối với hợp đồng. Nó được xem là cực kỳ quan trọng bởi nó là yếu tố cơ bản, không thể thiếu được để hình thành hợp đồng, từ đó làm phát sinh ra các nghĩa vụ pháp lý[2]. Không thể nghi ngờ được rằng, thương mại không thể phát triển nếu các thoả thuận được lập ra một cách tự do mà không được thi hành một cách bình thường[3]. Vì vậy, dù ở hệ thống pháp luật nào, người ta cũng đềuthừa nhận nền tảng của luật hợp đồng là tự do ý chí, có nghĩa tự do ý chí là vấn đề trọng yếu của hợp đồng.
Học thuyết tự do đã phát triển mạnh mẽ ở Pháp vào thế kỷ XVIII, theo đó cá nhân chỉ có thể bị ràng buộc bởi ý chí của chính mình được tuyên bố một cách trực tiếp thông qua các hợp đồng hay gián tiếp thông qua pháp luật. Học thuyết này cho rằng, pháp luật thể hiện ý chí chung của các cá nhân trong xã hội, nên các qui định của pháp luật có giá trị thúc buộc chung mà các cá nhân đã gián tiếp ưng thuận. Học thuyết này nhằm tới mục đích công bằng giữa các cá nhân thông qua tự do thương thuyết, và phát triển kinh tế thông qua tự do cạnh tranh (laisser faire)[4], có nghĩa là “để cho muốn làm gì thì làm”. Tư tưởng này ngày nay được hiểu rằng, chủ nghĩa tự do kinh tế thời đó là một chế độ tự do không giới hạn mà sự công bằng là kết quả tự nhiên có được từ luật nghĩa vụ thích hợp được xây dựng trên nền tảng đặc biệt của sự bình đẳng thích hợp. Hệ quả là các lý thuyết về luật tư ở thế kỷ XIX đều lấy tiền đề từ sự thống trị của quyền tự do cá nhân vô giới hạn[5]. Các tư tưởng từ đó đã ảnh hưởng lớn tới Bộ luật Dân sự Đức 1900. Như vậy cả hai Bộ luật Dân sự (Bộ luật Dân sự Pháp 1804 và Bộ luật Dân sự Đức 1900) làm hình mẫu cho các Bộ luật Dân sự khác đều bị ảnh hưởng sâu sắc bởi học thuyết tự do ý chí.
Với Common Law, tự do hợp đồng là một học thuyết trung tâm của luật hợp đồng cổ điển. Học thuyết này nở rộ và phát triển đầy đủ vào khoảng nửa cuối thế kỷ XIX. Tại đây, pháp luật được tạo ra bởi các thẩm phán và các học thuyết pháp lý bị ảnh hưởng bởi: (1) Ý tưởng khế ước xã hội từ thời của Locke; (2) Tư tưởng kinh tế cổ điển; và (3) Quan niệm về sự liên kết tự nguyện giữa các chủ thể của quan hệ hợp đồng[6]. Học thuyết này có nguồn gốc từ Thời đại Khai sáng với tư tưởng của Locke được thể hiện trong công trình Hai luận thuyết về chính quyền chống lại quyền lực tối thượng thần thánh của các nhà vua. Theo ông, xã hội vận hành tốt nhất khi các khế ước xã hội đã được định rõ điều chỉnh hành vi của con người, và là cách thức tốt nhất để bảo vệ đời sống, tự do và tài sản của cá nhân họ được gọi là các quyền tự nhiên[7].
Các lý thuyết gia về hợp đồng ở thời kỳ cuối thế kỷ XIX đã tiến hành các quá trình trừu tượng hoá, khái quát hoá và hệ thống hoá các vấn đề liên quan tới hợp đồng để xây dựng nên một lý thuyết duy nhất dựa trên các giá trị đạo đức thay thế cho các tín ngưỡng truyền thống có nền tảng là đạo đức đang bị xói mòn. Kết quả là việc xem hợp đồng như luật giữa các cá nhân. Điều đó có nghĩa là họ quan niệm nghĩa vụ hợp đồng phát sinh từ các ý chí của các cá nhân trong một mối quan hệ hợp đồng cụ thể, chứ không phát sinh từ các chế định pháp lý đã được xây dựng có tính lịch sử và xã hội. Theo Lee Boldeman, các tư tưởng này rất giống với các tư tưởng của Locke về tài sản. Nghĩa vụ thực hiện lời hứa là vấn đề trung tâm của luật hợp đồng và cũng là trái tim của luật tự nhiên theo trường phái Locke, nhưng là một luật tự nhiên mà ngày càng mất đi nền tảng trừu tượng của nó[8].
ở Hoa Kỳ, vụ Lochner v. New York, 198 U.S. 45 (1905) là một dấu mốc quan trọng đánh dấu phán quyết của Toà án tối cao Hoa Kỳ hướng tới quyền tự do hợp đồng. Đây là một vụ việc gây tranh luận nhiều nhất trong lịch sử của Toà án tối cao Hoa Kỳ. Nó tạo ra một kỷ nguyên được gọi là kỷ nguyên Lochner. Vào năm 1896, cơ quan lập pháp của tiểu bang New York nhất trí ban hành một đạo luật mang tên Bakeshop Act cấm các cá nhân làm việc tại các cửa hàng bánh mỳ làm việc hơn mười giờ một ngày hoặc hơn sáu mươi giờ một tuần. Năm 1899, Joseph Lochner (người chủ của một cửa hiệu bánh mỳ ở Unita) bị phạt 25 đô la Mỹ vì sử dụng một người lao động làm quá thời gian qui định nói trên. Lần vi phạm thứ hai vào năm 1901, ông ta bị phạt 50 đô la Mỹ tại tòa án quận Oneida. Sau nhiều lần kháng cáo tại Toà án tối cao của New York bị thất bại, ông ta đưa vụ việc lên Toà án tối cao của Hoa Kỳ. Vụ việc này được xét xử trên căn bản Bổ sung thứ mười bốn của Hiến pháp Hoa Kỳ với nội dung: “… không một tiểu bang nào được tước bỏ của bất kỳ người nào đời sống, tự do, hoặc tài sản mà không theo một qui trình pháp luật thích hợp”. Trải qua hàng loạt vụ việc trước đó, Toà án tối cao Hoa Kỳ cho rằng, nguyên tắc này không chỉ là một bảo đảm về luật thủ tục, mà còn là một giới hạn về luật vật chất cho các hành xử của chính quyền đối với người dân. Việc giải thích Hiến pháp này của Toà án tối cao Hoa Kỳ đã in một dấu ấn chắc chắn vào các học thuyết pháp lý ở cuối thế kỷ XIX. Trong vụ việc của mình, Lochner lập luận rằng quyền tự do hợp đồng là một quyền được bao hàm bởi qui trình thích đáng của luật vật chất. Mặc dù trước đó trong các vụ Allgeyer v. Louisiana (1897) và vụ Holden v. Harly (1898) Toà án tối cao Hoa Kỳ đã thừa nhận tự do hợp đồng, nhưng trong vụ Lochner v. New York này, Toà án tối cao Hoa Kỳ phải đối diện với vấn đề rằng liệu Bakeshop Act có đưa ra được các hành xử hợp lý của chính quyền hay không. Rốt cuộc Toà án tối cao Hoa Kỳ đưa ra phán quyết, việc giới hạn thời gian làm việc tại các cửa hiệu bánh mỳ không tạo nên các hành xử hợp pháp của quyền lực cảnh sát[9].
Ngày nay, các điều kiện của hợp đồng được giải thích căn bản trên cơ sở học thuyết tự do ý chí. Người ta thừa nhận rằng ý chí là tự do và ý chí của các bên là yếu tố duy nhất hình thành hợp đồng và làm phát sinh các hậu quả pháp lý[10]. Nhưng với sự phát triển của xã hội, vì đời sống chung của cộng đồng, nên tự do ý chí bị hạn chế trên các phương diện như ký kết, không ký kết, và xác lập hay thay đổi nội dung của hợp đồng. Tuy nhiên, trong bất kể một công trình nghiên cứu nghiêm túc nào về hợp đồng, vấn đề tự do hợp đồng hay tự do ý chí đều được đề cập đến một cách thích đáng. ở các bộ pháp điển hóa về hợp đồng đều có các quy định về nguyên tắc tự do hợp đồng hay tự do ý chí.
Bộ luật Dân sự 2005 của Việt Nam định ra nguyên tắc: “Quyền tự do cam kết thỏa thuận trong việc xác lập quyền, nghĩa vụ dân sự được pháp luật bảo đảm, nếu cam kết, thỏa thuận đó không vi phạm điều cấm của pháp luật, không trái đạo đức xã hội” (Điều 4). Tiếp đó Bộ luật này quy định cụ thể hơn “Tự do giao kết hợp đồng nhưng không được trái pháp luật, đạo đức xã hội” (Điều 389, khoản 1).
Luật Thương mại 2005 của Việt Nam cũng có nguyên tắc: “Các bên có quyền tự do thỏa thuận không trái với các quy định của pháp luật mỹ tục và đạo đức xã hội để xác lập quyền và nghĩa vụ của các bên trong hoạt động thương mại và bảo hộ các quyền đó (Điều 11, khoản 1).
Bộ nguyên tắc của Unidroit về hợp đồng thương mại quốc tế 2004 quy định tại Điều 1.1 rằngB: “Các bên được tự do giao kết hợp đồng và thỏa thuận nội dung của hợp đồng”. Cũng như vậy, nhưng có phần thận trọng hơn, các nguyên tắc của Luật hợp đồng châu Âu quy định: “Các bên được tự do giao kết hợp đồng và xác định nội dung của hợp đồng phụ thuộc vào các yêu cầu về thiện chí và công bằng và các quy tắc bắt buộc được thiết lập bởi các Nguyên tắc này” (Điều 1.02).
Qua các quy định này, chúng ta có thể nhận thấy tự do hợp đồng là một nguyên tắc hết sức quan trọng của luật hợp đồng mà nếu không có nó thì các thỏa thuận sẽ trở nên vô nghĩa vì không một quan hệ nghĩa vụ nào có thể được tạo thành. Tuy nhiên, nguyên tắc này sẽ bị hạn chế trên một vài phương diện mà chúng ta sẽ nghiên cứu ở mục sau.
Các học giả thường xem xét tự do ý chí trên ba phương diện: triết học, đạo đức và kinh tế.
Về mặt triết học, học thuyết tự do ý chí dựa trên nền tảng của tự do cá nhân, có nghĩa là không ai có thể bị ép buộc làm hay không làm một việc gì đó ngoài ý muốn của họ.
Về mặt đạo đức, học thuyết tự do ý chí dựa trên quan niệm rằng không ai có thể bị ép buộc làm hay không làm một công việc mà không xuất phát từ lợi ích của họ. Do vậy, hợp đồng được xem là sản phẩm của ý chí được hình thành từ lợi ích của các bên tham gia giao kết.
Về mặt kinh tế, học thuyết tự do ý chí dựa trên nhận định rằng, lợi ích cá nhân là động lực thúc đẩy các hoạt động kinh tế. Do đó, tự do ý chí phải được đề cao để con người vì lợi ích của mình trong xã hội tự do cạnh tranh mang lại những lợi ích chung[11].
“Tự do hợp đồng là một tư tưởng mà theo đó các cá nhân được quyền tự do thoả thuận giữa họ với nhau về các điều kiện của hợp đồng, không có sự can thiệp của chính quyền. Bất kể những gì khác hơn các qui định tối thiểu và thuế có thể xem là sự vi phạm nguyên tắc. Nó là trụ cột của học thuyết kinh tế tự do (the theory of laissez- faire economics). Các nhà kinh tế học xem xét nó như một lợi ích đối với xã hội bởi làm tăng sự lựa chọn và làm giảm thất nghiệp gây ra bởi các qui định chẳng hạn như tiền lương tối thiểu”[12].
Triết lý này được đề xuất bởi Adam Smith và Thomas Hobbes nhằm ủng hộ cho các cá nhân sử dụng xã hội như một công cụ để thủ đắc tài sản. Các ông xem nhà nước thông thường như một phương tiện để đạt mục đích, chứ không phải là người qui định, và phản đối sự kiềm chế nhân định đối với ý chí tự do của cá nhân trong việc theo đuổi lợi ích riêng của anh ta. Hobbes đã gọi tự do ý chí là luật tự nhiên tự do (liberal natural law)[13].
Học thuyết tự do ý chí đã dẫn đến một hệ quả trước tiên coi hợp đồng là một loại nguồn quan trọng nhất của nghĩa vụ pháp lý. Bởi vậy, hợp đồng có nhiệm vụ bảo đảm sự tự do và ngay thẳng của ý chí của các đương sự. Từ đó pháp luật về hợp đồng phải có các qui định loại bỏ những trường hợp không bảo đảm sự tự do và ngay thẳng của ý chí. Những người giao kết hợp đồng phải chín chắn về suy nghĩ và ở trạng thái minh mẫn bình thường. Các trường hợp giao kết hợp đồng do nhầm lẫn, do lừa dối hay do bạo lực sẽ làm cho hợp đồng vô hiệu. Do đó, có thể nói chế định vô hiệu của hợp đồng hoàn toàn không trái với vấn đề tự do ý chí[14]. Tuy nhiên, về sự vô hiệu của hợp đồng cũng được các nhà lập pháp nhìn từ giác độ của trật tự công cộng, có nghĩa là hợp đồng sẽ vô hiệu, nếu chống lại trật tự công cộng. Tuy nhiên nhận thức hay giải thích khái niệm trật tự công cộng cũng có những khác biệt nhất định trong các nền tài phán khác nhau, ở những thời điểm lịch sử khác nhau. Chẳng hạn: trong Quốc triều Hình luật của Việt Nam trước kia, mặc dù đã có những qui định buộc thi hành hợp đồng (có nghĩa là có khuynh hướng tự do ý chí), nhưng cũng đã đưa ra nhiều qui định hạn chế tự do ý chí của các thần dân thể hiện tại Điều 41, Chương Tạp luật với qui định người Kinh không được cho người Man Liêu vay nợ, trái luật thì xử biếm hai tư; số tiền cho vay phải xung công.
Các qui định như vậy nhằm bảo đảm đời sống chung của cộng đồng, nhưng đôi khi được giải thích theo hai hướng khác nhau. Một khuynh hướng cho rằng sự duy trì các qui định như vậy nhằm hạn chế bớt một phần của tự do cá nhân vì một lợi ích lớn hơn là sự tồn tại và phát triển của xã hội. Một khuynh hướng khác lại lập luận, khái niệm trật tự công cộng được hình thành từ thế kỷ XIX nhằm bảo đảm tự do cá nhân và sở hữu cá nhân trong trường hợp cần thiết.
Các nghiên cứu trên cho phép chúng ta đi đến nhận định học thuyết tự do ý chí có vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ nhằm biến các dự định hoặc kế hoạch trở thành hiện thực – một trong những chức năng quan trọng của pháp luật nói chung – bởi học thuyết này giúp cho các chủ thể hợp đồng ý thức được sự cưỡng chế của toà án đối với các nghĩa vụ hợp đồng, do đó, các dự định hay kế hoạch của các chủ thể đã được toan tính trước và thể hiện phần nào đó qua hợp đồng được thực hiện.
II. Những giới hạn và hậu quả của tự do ý chí
Dù sao cũng phải thấy rằng, học thuyết tự do ý chí có những nhược điểm nhất định. Nó không thể giải quyết được một cách thoả đáng những mối quan hệ xã hội phức tạp ngày nay khi mà con người sống trong sự phụ thuộc lẫn nhau, khi mà vị thế kinh tế, xã hội của mỗi người không hoàn toàn ngang bằng, khi mà một nền kinh tế tự do hoàn toàn không thể duy trì được nữa. Chính vì vậy, nhà làm luật phải vào cuộc để đưa ra khá nhiều các qui định có tính chất bắt buộc, dù chúng điều tiết các quan hệ tư, có nghĩa là tự do ý chí bị hạn chế. Theo Boris Starck, ngày nay nhiều loại hợp đồng thực chất được nhà làm luật soạn thảo như: hợp đồng bảo hiểm, hợp đồng lao động, hợp đồng thành lập công ty, có nghĩa là họ chi tiết hoá các điều kiện của hợp đồng tới mức có thể trong văn bản pháp luật và đòi hỏi sự tuân thủ của các bên giao kết[15]. Tỉ lệ những nghĩa vụ phát sinh từ nguồn gốc hợp đồng giảm xuống đáng kể so với những nghĩa vụ phát sinh từ các nguồn gốc khác như hành vi pháp lý đơn phương, vi phạm, nghĩa vụ pháp định. Người ta còn có nhận xét rằng, chủ nghĩa ưng thuận được xây dựng trên nền tảng của tự do ý chí xem sự thống nhất về ý chí là đủ để làm phát sinh nghĩa vụ, không kể tới hình thức của nó, đã phải nhường bước phần nào cho chủ nghĩa coi trọng hình thức. Có thể nói, ngày nay hình thức văn bản của hợp đồng đã được chú trọng ở Việt Nam. Ngoài ra, các hình thức ràng buộc khác cũng thường xuyên được tìm thấy hơn trong các đạo luật tư. Tuy nhiên, đây là một vấn đề pháp lý vẫn còn được tranh luận khá sôi nổi không chỉ ở Việt Nam hiện nay, mà còn ở các nước khác trên thế giới.
Thuật ngữ tự do ý chí được viết bằng tiếng Anh là will autonomy mà trong đó từ autonomy có nguồn gốc từ tiếng Hy lạp cổ đại bao gồm từ nomos có nghĩa là luật (một người định ra luật cho bản thân anh ta). Vì vậy autonomy thường được hiểu là quyền của một người tự điều chỉnh bản thân mình[16]. Thuật ngữ này được sử dụng trong các lĩnh vực đạo đức, triết học, luật học, và chính trị học. Tuy nhiên, tự do ngày nay được nhắc tới với những hạn chế nhất định phụ thuộc vào sự tự nguyện của chính chủ thể, vào quyền lực lớn hơn hoặc khả năng thực hiện của chủ thể. Vì vậy, tự do không có nghĩa tuyệt đối mà được giải thích phù hợp với hoàn cảnh. Nên hạn chế tự do ý chí cũng có nghĩa tương đối, nhưng là một lẽ phải trong nghĩa đối lập với tự do. Dù sao người ta cũng hy vọng ý chí được thể hiện ra một cách tối đa mà pháp luật quy định cho mỗi cá nhân. Song nói rằng ý chí là hoàn toàn độc lập thì điều đó có nghĩa là chúng ta đang sống mà không cần có pháp luật[17].
Trong việc phán xử vụ Lochner v. New Tork như đã nêu, không phải tất cả các thẩm phán liên quan đều nhất trí với phán quyết rằng, qui định của New York về thời gian làm việc của những người làm bánh mỳ không phải là sự hạn chế chính đáng quyền tự do hợp đồng theo Sửa đổi thứ mười bốn về bảo đảm tự do. Người đưa ra ý tưởng cho phán quyết này là thẩm phán Rufus Wheeler Peckham. Ý tưởng được ủng hộ bởi các thẩm phán Melville Fuller, David Josiah Brewer, Henry Billings Brown, Joseph McKenna. Những thẩm phán bất đồng quan điểm là thẩm phán John Marshall Harlan, được ủng hộ bởi các thẩm phán Edward Douglass White và William R. Day. Thẩm phán Oliver Wendell Holmes bất đồng ý kiến theo hướng khác. Phán quyết được đưa ra với một phiếu chênh lệch[18], tức là không phải ai cũng sẵn sàng cho tự do kiểu đó, kể cả khi đã cân nhắc kỹ lưỡng. Điều đó cũng có thể được hiểu là có những ý tưởng hạn chế tự do ý chí tiềm ẩn ngay cả khi học thuyết này được thừa nhận rộng rãi nhất.
Đi khá xa khỏi trào lưu tự do hợp đồng vô giới hạn ở thế kỷ XIX, quyền giao kết hợp đồng vẫn được duy trì như một nguyên tắc cơ bản ở Hoa Kỳ hiện nay, nhưng bị bao bọc bởi sự gia tăng các hạn chế do pháp luật qui định đối với tự do hợp đồng. Hai loại hợp đồng bị hạn chế tự do hợp đồng điển hình là hợp đồng lao động bị kiểm soát bởi pháp luật liên bang và pháp luật tiểu bang với các qui định về tiền lương tối thiểu, thời gian và điều kiện làm việc, bảo hiểm xã hội; và hợp đồng bảo hiểm bị kiểm soát bởi các văn bản pháp luật với các qui định về các điều kiện của hợp đồng[19].
Hạn chế tự do ý chí đồng nghĩa với sự can thiệp của nhà nước vào khu vực quyền lợi tư. Nhưng sự can thiệp này lại là một sự cần thiết trước hết vì đời sống chung của cộng đồng. Chủ nghĩa can thiệp còn được thể hiện trên một bình diện rộng hơn, đó là toàn bộ nền kinh tế. Đầu tiên, nhà lập pháp chỉ quy định việc bảo vệ đối với những người giao kết hợp đồng yếu thế trước các đối tác mạnh hơn họ. Những người làm công được trả lương, các bảo đảm đối với họ với tư cách là một tính chất của trật tự công được pháp luật về lao động quy định; sau đó tất cả mọi người đều được bảo hộ thông qua các hợp đồng đặc thù đối với từng lĩnh vực, chẳng như người thuê, người chủ trang trại, những người đi vay, những người được bảo đảm đối với các thảm hoạ tự nhiên[20].
Sự cần thiết hạn chế bớt tự do ý chí có thể được xem xét bởi ba lý do sau: Lý do thứ nhất là nhu cầu cân đối giữa lợi ích của cá nhân thông qua ý muốn của họ với lợi ích chung của cộng đồng, bởi (1) một mặt con người cần được tự do để phát triển đầy đủ và toàn diện đúng với mục đích sống của mình; (2) mặt khác cộng đồng cần phải được duy trì và phát triển để trở thành cái nôi nuôi dưỡng thực sự cho các ước vọng chung của con người và của mỗi cá nhân. Lý do thứ hai là nhu cầu bảo vệ những người yếu thế trong xã hội hay trong một giao dịch cụ thể. Lý do thứ ba là nhu cầu phát triển kinh tế có trật tự và đúng hướng theo sự lựa chọn chung. Tuy nhiên có quan điểm chỉ nói tới lý do lợi ích công cộng trong việc hạn chế quyền tự do giao kết hợp đồng[21].
Hạn chế tự do ý chí được nghiên cứu trên nhiều phương diện. Về phương diện pháp lý, người ta thường nghiên cứu hạn chế tự do ý chí trong vấn đề như tự do giao kết hợp đồng, tự do không giaokết hợp đồng, tự do ấn định nội dung của hợp đồng, tự do rút lui khỏi hợp đồng.
Hạn chế tự do giao kết hợp đồng
Hành vi pháp lý vô hiệu thường là trọng tâm nghiên cứu của sự hạn chế này. Trong pháp luật Việt Nam hiện nay, các qui định về hành vi pháp lý vô hiệu tập trung tại Chương VI của Bộ luật Dân sự 2005. Ngoài ra, còn nhiều qui định khác nằm rải rác ở các chương khác của Bộ luật này và các văn bản pháp luật khác trong cả lĩnh vực luật công và luật tư.
Sự hạn chế trước tiên được diễn đạt dưới giác độ pháp lý là nhằm bảo vệ trật tự công cộng và đạo đức xã hội. Hiểu rằng linh hồn của pháp luật (giống như các học thuyết về xã hội) luôn luôn và bao giờ cũng có một hạt nhân quan trọng nhất hay một vấn đề duy nhất, suy cho cùng cần phải giải quyết – đó là mối quan hệ giữa cá nhân và cộng đồng. Có học thuyết quá đề cao cộng đồng. Ngược lại có học thuyết quá đề cao cá nhân. Dù sao cộng đồng và cá nhân cùng phải được tồn tại và phát triển một cách lành mạnh và thích đáng. Vậy người ta cần phải cân đối giữa chúng, tuy nhiên rất khó và không hoàn toàn giống nhau ở mọi nơi, mọi lúc. Mối quan hệ này và sự cân đối này, về mặt hình thức, được thể hiện ở mối quan hệ và sự cân đối giữa nhà nước (đại diện cho cộng đồng) và cá nhân. Các nghiên cứu ở trên cho thấy, học thuyết tự do ý chí có nguồn gốc từ trường phái luật tự nhiên nhằm bảo vệ tự do của cá nhân con người chống lại sự can thiệp của nhà nước. Vậy nói tới sự hạn chế tự do ý chí đồng nghĩa với nói tới việc cân đối giữa cá nhân và cộng đồng. Nhưng sự hạn chế này chỉ chính đáng khi nhà nước (người đại diện cho cộng đồng) có được lý do chính đáng từ phía cộng đồng. Bảo đảm trật tự công cộng và đạo đức xã hội có lẽ là các lý do chính đáng đó.
Pháp luật Việt Nam hiện nay có lẽ nghi ngại thuật ngữ trật tự công cộng, có thể bởi tính trừu tượng của nó, nên đã làm cho phức tạp hơn trong việc sử dụng lý do chính đáng này. Điều 389, khoản 1, Bộ luật Dân sự Việt Nam 2005 qui định: “Tự do giao kết hợp đồng nhưng không được trái pháp luật và đạo đức xã hội. Theo Roland Amoussou-Guénou, điều kiện không được trái pháp luật và đạo đức xã hội trong tự do giao kết hợp đồng của các qui định này có thể tương ứng với khái niệm trật tự công cộng và thuần phong mỹ tục trong pháp luật của Pháp[22]. Có lẽ đó chỉ là cách phê phán bóng bẩy, bởi nhiều khi trái hay khác với các qui định pháp luật trong lĩnh vực luật tư không có nghĩa chống lại trật tự công cộng.
Điều 6, Bộ luật Dân sự Pháp qui định: “Không thể, thông qua các giao ước cụ thể, làm trái với pháp luật liên quan tới trật tự công cộng và thuần phong mỹ tục”. Theo cách thức này Bộ luật Dân sự Bắc Kỳ 1931 qui định: “Không ai được lấy tư – ước mà làm trái với pháp – luật thuộc về trật – tự và phong – tục chung” (Điều thứ 10). Trong khi đó, Bộ luật Dân sự Trung Kỳ 1936 lại qui định: “Phàm dân ta giao – ước với nhau sự gì mà làm trái với pháp – luật, với trật – tự hay là với phong – tục đều cho là vô – hiệu” (Điều thứ 10). Các điều luật trích dẫn này có thể được phân làm hai loại khác nhau căn cứ vào nội dung của lý do ngăn cấm. Loại thứ nhất bao gồm các qui định trong Điều 6 của Bộ luật Dân sự Pháp và các qui định trong Điều thứ 10, Bộ luật Dân sự Bắc Kỳ 1931. Trong loại này, hạn chế tự do ý chí chỉ dừng lại ở lý do chống lại trật tự công cộng và thuần phong mỹ tục. Loại thứ hai bao gồm các qui định trong Điều 389, khoản 1, Bộ luật Dân sự Việt Nam 2005 và các qui định trong Điều thứ 10, Bộ luật Dân sự Trung Kỳ 1936. Hai Bộ luật này (trong lời văn) đã mở rộng phạm vi hạn chế tự do ý chí bằng lý do không cho phép làm trái với pháp luật. Tuy nhiên Bộ luật Dân sự Trung Kỳ 1936 có phân loại rõ hơn các lý do hạn chế là trái pháp luật, trái trật tự, và trái phong tục. Còn Bộ luật Dân sự Việt Nam 2005 không có sự phân biệt giữa trái pháp luật và trái trật tự công cộng. Nói cách khác, Bộ luật Dân sự Việt Nam 2005 không nhắc tới thuật ngữ trật tự công cộng. Chưa cần xét đến hoàn cảnh ra đời, chúng ta có thể thấy lời văn của Điều thứ 10, Bộ luật Dân sự Trung Kỳ 1936 bộc lộ sự bị áp bức, do đó dân ta bị hạn chế tối đa các quyền tự do.
Nhìn trong tổng thể, chúng ta thấy những người xây dựng Bộ luật Dân sự Việt Nam 2005 chưa có tư tuởng nhất quán trong việc thể hiện nguyên tắc tự do ý chí và hạn chế tự do ý chí. Trong khi thu hẹp nguyên tắc tự do ý chí tại Điều 389, khoản 1, thì lại mở rộng tự do ý chí tối đa tại Điều 122, khoản 1[23] bằng cách thu hẹp tối thiểu lý do hạn chế tự do ý chí. Theo tinh thần của Điều 122, khoản 1 này, chúng ta có thể hiểu nhà làm luật chỉ tuyên bố vô hiệu đối với các giao dịch có mục đích và nội dung vi phạm điều cấm của pháp luật và trái đạo đức xã hội. Lẽ dĩ nhiên pháp luật chỉ cấm khi có khả năng chống lại trật tự công cộng. Điều luật này cho thấy chỉ mục đích và nội dung của giao dịch vi phạm điều cấm của pháp luật mới bị tuyên bố vô hiệu, còn các vấn đề khác của giao dịch chống lại điều cấm của pháp luật không thể bị tuyên bố vô hiệu. Điều luật này đã dẫn tới các giải pháp được qui định tại Điều 128 và các điều khoản khác của Bộ luật này.
Chưa bàn đến sự đúng sai, chúng ta thấy Bộ luật Dân sự Việt Nam 2005 đã dễ dàng định nghĩa điều cấm của pháp luật[24], và người dân dễ dàng biết được các điều cấm bởi các điều cấm thường được qui định một cách minh thị trong các văn bản pháp luật hoặc nếu không được chứa đựng trong các văn bản thì chúng luôn luôn được truyền bá công khai. Nhưng đối với trật tự công cộng thì khó có thể đưa ra một định nghĩa và cũng khó có thể nhận biết được một cách rõ ràng. Hội đồng bảo hiến của Pháp thường nhắc tới trật tự công cộng, song chưa bao giờ định nghĩa nó. Tuy nhiên các giải thích về trật tự công cộng thông qua các phán quyết của Hội đồng bảo hiến rất dễ nắm bắt khiến bất cứ ai cũng hiểu mà không cần định nghĩa chính xác[25]. Vũ Văn Mẫu cho rằng, Bộ luật Dân sự Bắc Kỳ 1931, Bộ luật Dân sự Trung Kỳ 1936 và Bộ luật Dân sự Pháp đã thừa nhận ý niệm trật tự công cộng và thuần phong mỹ tục mà các khế ước cá nhân cần phải tôn trọng, nhưng nhà làm luật không định nghĩa rõ ý niệm này, do vậy, toà án sẽ có nhiệm vụ hoạch định giới hạn của hai ý niệm này tuỳ theo nhu cầu và tình trạng xã hội. Ông còn nói rõ, nhờ có quan niệm mềm dẻo như vậy án lệ của Pháp đã ngăn cản không để cho sự tự do kết ước của cá nhân xâm phạm tới lợi ích chung. Thực tế án lệ của Pháp có xu hướng mở rộng dần ý niệm trật tự công cộng, ngay cả những qui định liên quan tới tài chính và tín dụng công cộng đều được xem là trật tự công[26]. Các quyết định của Hội đồng bảo hiến của Pháp có khuynh hướng xem trật tự công cộng như tấm lá chắn bảo vệ một số quyền tự do cơ bản nhất của con người và tuyên bố: “Ngăn chặn các vi phạm trật tự công cộng là cần thiết để bảo vệ các quyền hiến định”[27].
Đối với hạn chế tự do giao kết hợp đồng, ngoài vấn đề hạn chế bởi trật tự công cộng và thuần phong mỹ tục, việc hạn chế lựa chọn người giao kết hợp đồng cũng được chú ý nghiên cứu và thể hiện trong luật thực định. Thông thường người ta có quyền tự do lựa chọn người giao kết hợp đồng với mình. Tuy nhiên để bảo vệ người yếu thế hoặc người thứ ba, hoặc bởi các lý do khác, pháp luật có thể qui định ngăn cản việc giao kết hợp đồng với một số người nhất định hoặc phải ưu tiên giao kết hợp đồng với một số người nhất định. Chúng ta thường bắt gặp các qui định này trong các vấn đề pháp lý như ưu tiên mua nhà đang thuê, chuyển nhượng phần vốn góp trong các công ty đối nhân, bảo vệ cổ đông thiểu số hay bảo vệ người ít vốn trong các công ty, thuê mướn người lao động trong các doanh nghiệp cổ phần hoá, vận chuyển hành khách. Tuy nhiên các qui định như vậy ở Việt Nam chưa được chú ý đến một cách thích đáng với một ý tưởng xuyên suốt.
Hạn chế tự do không giao kết hợp đồng
Tự do hợp đồng được xem xét ở hai khía cạnh khác nhau của sự lựa chọn của chủ thể. ở khía cạnh tích cực, chủ thể có quyền lựa chọn người giao kết hợp đồng với mình, và có quyền lựa chọn ấn định hay thay đổi các điều kiện của hợp đồng trong sự thoả thuận với bên kia. ở khía cạnh tiêu cực, chủ thể có quyền lựa chọn không giao kết hợp đồng, và có quyền lựa chọn rút lui khỏi hợp đồng sau khi đã cân nhắc tới các hậu quả bất lợi cho việc đó (tuy nhiên theo chúng tôi, đây là một điểm tranh luận). Khi nói tới tự do hợp đồng là nói tới các khía cạnh đó. Nói tới hạn chế tự do hợp đồng thì phải nói tới sự hạn chế trên các khía cạnh đó. Tuy nhiên, việc rút lui hay bỏ mặc hợp đồng luôn luôn bị hạn chế bằng các chế tài vi phạm hợp đồng để bảo đảm cho hợp đồng có nghĩa đúng với nó.
Việc từ chối giao kết hợp đồng bị hạn chế trong nhiều trường hợp. Đối với người cung cấp dịch vụ công cộng không được từ chối giao kết hợp đồng nếu còn khả năng cung cấp dịch vụ và phải mở ra cho tất cả mọi người đều có cơ hội như nhau trong việc mua hoặc sử dụng dịch vụ. Người giao kết hợp đồng không được từ chối giao kết hợp đồng vì lý do sắc tộc, tôn giáo hay quốc tịch… Thương nhân phải cung cấp hàng hoá hay dịch vụ đã quảng cáo[28].
Hạn chế tự do ấn định nội dung của hợp đồng
Tự do lựa chọn nội dung của hợp đồng bao gồm tự do ấn định các điều kiện của hợp đồng và tự do thay đổi các điều kiện của hợp đồng. Các tự do này ngày nay bị hạn chế rất rõ rệt. Sự phát triển của các hợp đồng gia nhập đã dẫn tới việc thủ tiêu phần lớn sự tự do thoả thuận các điều kiện của hợp đồng và dẫn tới cách thực hành tư pháp có sự khác biệt trong việc giải thích các điều kiện của hợp đồng nghiêng về phía người yếu thế về kinh tế. Pháp luật cũng đòi hỏi phải ấn định các điều kiện bắt buộc cho nhiều loại hợp đồng hợp đồng lao động, hợp đồng công ty, hợp đồng bảo hiểm, các loại hợp đồng có đối tượng là quyền sử dụng đất… Trong việc thực hiện hợp đồng, nguyên tắc pacta sunt servanda cũng bị điều giảm với nhiều trường hợp liên quan tới khó khăn kinh tế của người thụ trái hoặc lưu cư đối với người thuê nhà[29]…
III. Ý nghĩa của tự do ý chí đối với Việt Nam hiện nay
Có lẽ ai cũng nhận thức được rằng, trước khi có sự phát triển của chủ nghĩa tự do ý chí, hợp đồng (với tính cách là một chế định pháp lý và với tính cách là một phương tiện thực tiễn) đã tồn tại và phát triển theo suốt chiều dài lịch sử của xã hội loài người kể từ khi họ bắt đầu biết tổ chức thành cộng đồng, và ngày nay, khi vai trò của tự do ý chí bị giảm sút, thì hợp đồng vẫn giữ một vị trí quan trọng và không giảm đi ý nghĩa to lớn của nó đối với đời sống con người. Vậy giá trị của tự do ý chí lắng đọng ở đâu? Có lẽ tự do ý chí có một giá trị nổi bật là hạn chế sự can thiệp của chính quyền vào tự do của công dân, bên cạnh những giá trị quan trọng khác. Ý tưởng tự do ý chí ra đời thực sự nhằm tới mục tiêu mở rộng tối đa các quyền tự do đối với tài sản và các lợi ích của tư nhân và thu hẹp tối đa sự can thiệp của chính quyền vào khu vực tư nhân. Theo Common Law, tự do hợp đồng là quyền tự do tối đa của các chủ sở hữu trong việc quản lý và định đoạt những gì của họ[30]. Từ đây chúng ta nên cân nhắc việc sử dụng học thuyết tự do ý chí một cách thích đáng phù hợp với hoàn cảnh của Việt Nam.
Thoát ra từ một nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung, quan liêu bao cấp, nơi mà nhà nước cố gắng can thiệp tối đa vào mọi quan hệ xã hội, Việt Nam hiện nay đang xây dựng nền kinh tế thị trường với những ý tưởng tốt đẹp về tự do kinh doanh. Cho nên, đề cao tự do ý chí có ý nghĩa thực tiễn rất lớn trong việc xoá bỏ cơ chế kinh tế cũ, thúc đẩy tự do kinh doanh. Việc hạn chế tự do ý chí cần phải được cân nhắc một cách nghiêm túc, tỉ mỉ và chỉ sử dụng khi thật cần thiết, tránh chạy theo khuynh hướng của những nước phát triển. Tự do ý chí là một lĩnh vực thuộc tư tưởng luật tự nhiên – nền tảng của Nhà nước pháp quyền (một mục tiêu mà Việt Nam đang hướng tới). Vậy việc sử dụng nó là một trong những nấc thang để vươn tới mục tiêu này. Ai cũng biết nhà nước vốn mạnh hơn nhiều so với cá nhân. Vì thế, để bảo đảm cho cơ sở đạo đức của pháp luật (chính là sự bênh vực kẻ yếu thế hơn trong một quan hệ nhất định – cái triết lý sống ở đời), và hơn nữa xét từ cái logic thông thường cộng đồng được tạo dựng nên từ các cá nhân và pháp luật thì áp dụng cho tất cả mọi người, nên người ta thiết lập một hệ thống các phương tiện kiềm chế hay giới hạn quyền lực của nhà nước, trong đó có tự do ý chí. Do đó, điểm quan trọng nhất cho cải cách pháp luật là nhận thức và thể hiện đầy đủ các phương thức của nhân dân giới hạn quyền lực của nhà nước để bảo đảm cho nhà nước thực sự của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân.
Dù là một nguyên tắc bao trùm, song tự do ý chí còn phụ thuộc vào một số ngoại lệ mà cũng được xem là các nguyên tắc. Chẳng hạn, các ngoại lệ được người Mỹ nhấn mạnh bao gồm thiện chí, chuyên cần, hợp lý và thận trọng, ngoài ra còn sự loại trừ những khác biệt dứt khoát và ngầm định giữa các qui tắc của luật thương mại và hợp đồng[31]. Những nguyên tắc này phát triển hạn chế tự do ý chí khi mà xã hội công nghiệp và hậu công nghiệp thúc đẩy sự phát triển của các dạng hợp đồng gia nhập và đòi hỏi sự bảo đảm trật tự công cộng, đạo đức xã hội. Ý thức được một cách đầy đủ các nguyên tắc có tính cách khác biệt này là rất cần thiết và có ý nghĩa lớn trong việc tiếp nhận học thuyết tự do ý chí ở Việt Nam hiện nay.
Cùng với các nguyên tắc trên, pháp luật phải thể hiện được một cách nhuần nhuyễn nguyên tắc tự do kinh doanh. Tại Việt Nam, Hiến pháp 1992 tuyên bố nguyên tắc này trong Điều 57 và Bộ luật Dân sự 2005 cũng nhắc tới nó tại Điều 50, tuy nhiên có sự sai biệt đôi chút giữa chúng về sự nhận thức. Phải nhận định rõ rằng, sự bảo đảm tự do kinh doanh bằng các tố quyền chưa được nhắc đến trong các luận giải của hai điều luật nói trên. Sự bảo đảm bằng tố quyền là đặc trưng quan trọng của pháp luật giúp cho các quyền được thực thi nghiêm chỉnh trên thực tế. Bên cạnh đó, nguyên tắc bình đẳng giữa các thành phần kinh tế có ý nghĩa rất thiết thực cho việc bảo đảm các nguyên tắc kể trên.
Tóm lại, cần lưu ý tới tự do ý chí một cách thích đáng, phù hợp với hoàn cảnh và các mục tiêu của Việt Nam như đã phân tích ở trên, đồng thời có những qui định thích hợp hạn chế vừa đủ tự do ý chí nhằm bảo đảm trật tự công cộng và đạo đức xã hội. Tuy nhiên tự do kinh doanh và sự bình đẳng giữa các thành phần kinh tế phải được nhấn mạnh. /.
[1]Đinh Trung Tụng (Chủ biên), Bình luận những nội dung mới của Bộ luật dân sự năm 2005, Nxb Tư pháp, Hà Nội 2005, tr. 175
[2]Boris Starck, Droit Civil, Obligations, 2. Contrat, TroisiÌme Ðdition, Litec, 1989, p. 3
[3]Edward Younkins, Freedom to contract, Liberty Free Press, June 15, 2000,[http://www.quebecoislibre.org/younkins25.html], 2/2/2008
[4]Vũ Văn Mẫu, Việt nam Dân luật lược khảo -Quyển II: Nghĩa vụ và khế ước, In lần thứ nhất, Bộ quốc gia giáo dục xuất bản, Sài Gòn, 1963, tr. 84
[5]Andreas Abegg and Annemarie Thatcher, “Review essay- Freedom of contract in the 19th Century: Mythology and silence of the sources, German Law Journal, No. 1 (1 January 2004)
[6]Lee Boldeman, The Cult of the Market: Economic Fundamentalism and its Discontents, [http://epress.anu.edu.au/cotm/mobile_devices/index.html], 2/7/2008
[7]Wikipedia, the free encyclopedia, Freedom of contract, [http://en.wikipedia.org/wiki/Freedom_of_contract], 2/2/2008
[8]Lee Boldeman, The Cult of the Market: Economic Fundamentalism and its Discontents, [http://epress.anu.edu.au/cotm/mobile_devices/index.html], 2/7/2008
[9] Wikipedia, the free encyclopedia, Lochner v. New York, [http://en.wikipedia.org/wiki/Lochner v. New York], 2/7/2008
[10]Boris Starck, Droit Civil, Obligations, 2. Contrat, Troisième édition, Litec, 1989, p. 4
[11]Boris Starck, Droit Civil, Obligations, 2. Contrat, Troisième édition, Litec, 1989, p. 4-5
[12]Wikipedia, the free encyclopedia, Freedom of contract, [http://en.wikipedia.org/wiki/Freedom_of_contract], 2/2/2008
[13]Wikipedia, the free encyclopedia, Freedom of contract, [http://en.wikipedia.org/wiki/Freedom_of_contract], 2/2/2008
[14]Boris Starck, Droit Civil, Obligations, 2. Contrat, Troisième édition, Litec, 1989, p. 6
[15]Boris Starck, Droit Civil, Obligations, 2. Contrat, Troisième édition, Litec, 1989, p. 9
[16]Wikipedia, the free encyclopedia, Autonomy, [http://en.wikipedia.org/wiki/Autonomy], 2/2/2008
[17]Boris Starck, Droit Civil, Obligations, 2. Contrat, Troisième édition, Litec, 1989, p. 8
[18]Wikipedia, the free encyclopedia, Lochner v. New York, [http://en.wikipedia.org/wiki/Lochner_v.NewYork], 2/7/2008
[19]John D. Calamari, Joseph M. Perillo, The Law of Contracts, Third edition, West Publishing Co., USA, 1987, p. 6
[20]Boris Starck, Droit Civil, Obligations, 2. Contrat, Troisième édition, Litec, 1989, p. 10
[21]Phạm Duy Nghĩa, Chuyên khảo luật kinh tế, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2004, tr. 401
[22]Roland Amoussou- Guénou, “Triển vọng phát triển các nguyên tắc pháp luật hợp đồng Asean (hoặc Châu Á)”, Hội thảo hợp đồng thương mại quốc tế- Tham luận, Hội thảo do Nhà pháp luật Việt- Pháp tổ chức tại Hà Nội từ ngày 13- 14 tháng 12 năm 2004, tr. 10
[23]Điều 122 qui định:
“1. Giao dịch dân sự có hiệu lực khi có đủ các điều kiện sau đây:
a) Người tham gia giao dịch có năng lực hành vi dân sự;
b) Mục đích và nội dung của giao dịch không vi phạm điều cấm của pháp luật, không trái đạo đức xã hội;
c) Người tham gia giao dịch hoàn toàn tự nguyện.
2. Hình thức giao dịch dân sự là điều kiện có hiệu lực của giao dịch trong trường hợp pháp luật có qui định”
[24]Điều 128, Bộ luật Dân sự Việt Nam 2005 định nghĩa: “Điều cấm của pháp luật là những qui định của pháp luật không cho phép chủ thể thực hiện những hành vi nhất định”
[25]Conseil constitutionnel, “The main criteria for restricting human rights in the judicial practice of constitutional law”, Human Rights and Public Order, Eighth seminar of constitutional courts, Erevan, 2 to 5 October 2003
[26]Vũ Văn Mẫu, Việt Nam dân luật lược khảo- Quyển II: Nghĩa vụ và khế ước, In lần thứ nhất, Bộ quốc gia giáo dục xuất bản, Sài Gòn, 1963, tr. 86
[27]Conseil constitutionnel, “The main criteria for restricting human rights in the judicial practice of constitutional law”, Human Rights and Public Order, Eighth seminar of constitutional courts, Erevan, 2 to 5 October 2003
[28]Phạm Duy Nghĩa, Chuyên khảo luật kinh tế, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2004, tr. 401- 402
[29]Vũ Văn Mẫu, Việt Nam dân luật lược khảo- Quyển II: Nghĩa vụ và khế ước, In lần thứ nhất, Bộ Quốc gia giáo dục xuất bản, Sài Gòn, 1963, tr. 90
[30]Harry N. Scheiber, The State and the freedom of contract, Stanford University Press, Stanford- California, USA, 1998, pp. 3; 123
[31]Bradford Stone, Uniform Commercial Code, Third Edition , ST. Paul, Minn. West Publishing Co., 1989, p. 8
Posted in: Luật
0 nhận xét:
Đăng nhận xét