Về nội hàm Văn hoá du lịch

1. Quan hệ giữa văn hoá và du lịch

Nhiều năm qua ở nước ta, có một bài học, một kinh nghiệm hết sức thuyết phục là văn hoá trong du lịch ở nước ta vừa như là mục tiêu mang tính định hướng, vừa như là một quan điểm khẳng định rằng, văn hoá là nội dung, là bản chất đích thực của du lịch Việt Nam, tạo nên tính độc đáo, đặc sắc, hấp dẫn nhất của các sản phẩm du lịch Việt Nam, góp phần tạo dựng hình ảnh quốc gia trong mắt bạn bè quốc tế.

Du lịch là một hoạt động thực tiễn xã hội của con người, nó được hình thành nhờ sự kết hợp hữu cơ giữa 3 yếu tố người du lịch, tài nguyên du lịch và môi giới du lịch. Người du lịch là chủ thể du lịch, tài nguyên du lịch là khách thể du lịch, ngành du lịch là môi giới cung cấp sự phục vụ cho người du lịch. Xét theo phạm trù văn hoá xã hội, du lịch là một hoạt động văn hoá cao cấp của con người. Bởi văn hoá là mục đích mà du lịch hướng tới, là nguyên nhân nội sinh của nhu cầu du lịch. Dù người đi du lịch nhằm mục đích gì (thăm thân, tìm hiểu, nghiên cứu, ngắm cảnh, nghỉ dưỡng…) hoặc theo phương thức nào (đường bộ, đường sắt, đường biển, đường hàng không…) thì mục đích cuối cùng là nhằm thoả mãn những nhu cầu của bản thân, để cảm nhận, thụ hưởng những giá trị vật chất và tinh thần do con người tạo ra ở một xứ sở ngoài nơi cư trú thường xuyên của họ. Nói cách khác du lịch là hành vi ứng xử của con người với môi trường tự nhiên và xã hội nhằm phục vụ lợi ích cho họ và là hoạt động có lợi cho việc thúc đẩy phát triển trí tuệ của loài người.

Đó là nhận định mang tính tổng quát còn biểu hiện cụ thể của mối quan hệ mật thiết giữa văn hoá và du lịch được thể hiện qua các khía cạnh:

- Văn hoá là nguồn tài nguyên độc đáo của du lịch (nguồn nguyên liệu để hình thành lên hoạt động du lịch). Khi nói văn hoá là nguồn nguyên liệu để hình thành lên hoạt động du lịch, tức là chúng ta nói đến vật hút / đối tượng hưởng thụ của du khách. Nguồn nguyên liệu văn hoá có hai loại cơ bản: Văn hoá vật thể là những sáng tạo của con người tồn tại, hiện hữu trong không gian mà có thể cảm nhận bằng thị giác, xúc giác, chẳng hạn những di tích lịch sử văn hoá, những mặt hàng thủ công, các công cụ trong sinh hạt, sản xuất, các món ăn dân tộc… Văn hoá phi vật thể như lễ hội, các loại hình nghệ thuật, cách ứng xử, giao tiếp… Theo quan niệm của ngành du lịch, người ta xếp các thành tố văn hoá vào tài nguyên nhân văn (đối lập với tài nguyên tự nhiên như biển, sông hồ, núi rừng, hang động…) cụ thể là: Các di tích lịch sử - văn hoá; hàng lưu niệm mang tính đặc thù dân tộc; ẩm thực; lễ hội; các trò chơi giải trí; phong tục, tập quán, cách ứng xử, giao tiếp; tín ngưỡng, tôn giáo; văn học - nghệ thuật.

Vì vậy mà văn hoá là điều kiện và môi trường để cho du lịch phát sinh và phát triển. Cùng với tài nguyên tự nhiên, tài nguyên văn hoá là một trong những điều kiện đặc trưng cho việc phát triển du lịch của một quốc gia, một vùng, một địa phương. Giá trị của những di sản văn hoá: di tích lịch sử, các công trình kiến trúc, các hình thức nghệ thuật, các tập quán, lễ hội, ngành nghề truyền thống… cùng với các thành tựu kinh tế, chính trị, xã hội, các cơ sở văn hoá nghệ thuật, các bảo tàng… là những đối tượng cho du khách khám phá, thưởng thức, cho du lịch khai thác và sử dụng. Sự khai thác và thu lợi nhuận từ tài nguyên, việc xây dựng các khu điểm du lịch đều phản ánh trí tuệ và sức sáng tạo của loài người. Chính những tài nguyên này không chỉ tạo ra môi trường và điều kiện cho du lịch phát sinh và phát triển mà còn quyết định quy mô, thể loại, chất lượng và hiệu quả của hoạt động du lịch của một quốc gia, một vùng, một địa phương.

Di tích Ngọ Môn - Huế

Mối quan hệ giữa du lịch và văn hoá còn được biểu hiện qua hành vi ứng xử, đạo đức trong phục vụ, hay trong giao dịch kinh doanh du lịch. Thực chất của mối quan hệ giữa văn hoá với kinh doanh nói chung và kinh doanh du lịch nói riêng (hay vai trò của văn hoá trong phát triển kinh tế) đã được khẳng định. Nói cách khác, hành vi kinh doanh muốn có đư­ợc thành công phải đư­ợc thực hiện một cách văn hoá. Có thể gọi chung là nghệ thuật kinh doanh hay văn hoá kinh doanh. 

 Xét ở một khía cạnh khác, mối quan hệ mật thiết này được thể hiện: nếu muốn phát triển du lịch cần phải có một môi trường du lịch tốt (bao gồm cả môi trường tự nhiên và môi trường nhân văn - hai yếu tố này không tách rời). Môi trường tự nhiên như không có rác bẩn, nguồn nước sạch, không viết vẽ lên đá…môi trường nhân văn đó là di tích được giữ gìn, cư dân, nhân viên làm việc ở nơi du lịch phải có văn hoá, tố chất văn hoá, cơ chế chính sách, hệ thống pháp luật hoàn chỉnh…

Tri thức, thông tin xã hội, cách ứng xử, hiểu biết tâm lý du khách…là những động lực hữu hiệu thúc đẩy sự phát triển du lịch.

Ngược lại đối với văn hoá, du lịch cũng thể hiện một vai trò hết sức quan trọng trong mối quan hệ này. Du lịch trở thành phương tiện để truyền tải và trình diễn các giá trị văn hoá của một địa phương, một dân tộc để mọi khách du lịch trong nước và quốc tế khám phá, chiêm ngưỡng, học tập và thưởng thức.

Nhờ có du lịch mà sự giao lưu văn hoá giữa các cộng đồng, các quốc gia được tăng cường và mở rộng.

Du lịch còn là phương tiện để đánh thức và làm trỗi dậy các giá trị văn hoá dân tộc đang bị chìm lắng hoặc mai một dần theo thời gian trước những biến cố của lịch sử. Đấy có thể là các công trình kiến trúc cổ, một tập quán sinh hoạt, một làn điệu dân ca, một món ăn dân tộc... thể hiện trình độ mỹ thuật văn hoá, kỹ thuật của các thời đại đã qua. Nhờ có du lịch mà các tài sản văn hoá đó được khôi phục, khai thác và tôn tạo, phục vụ cho nhu cầu được thẩm nhận những giá trị của những di sản đó.

Du lịch tìm hiểu các giá trị văn hoá dân tộc

Xét ở góc độ kinh tế, nhờ có du lịch đã tạo ra một nguồn thu nhập cho phép các địa phương tích luỹ và phát triển kinh tế – xã hội; trong đó có văn hoá. Nhờ đó các tài sản văn hoá được bảo vệ, tu sửa, tôn tạo đồng thời với việc xây dựng mới các cơ sở văn hoá và làm phong phú thêm các giá trị văn hoá đương đại. Chính vì văn hoá và du lịch có mối quan hệ tương tác/lẫn vào nhau như vậy nên văn hoá và du lịch không thể tách rời nhau và càng không thể đối lập nhau.

Như vậy có thể xác nhận một luận điểm: du lịch là một hoạt động văn hoá mang tính tổng hợp, hay nội hàm của du lịch là văn hoá và tính văn hoá đó được thể hiện hoặc rõ ràng hoặc ẩn hiện xuyên suốt các mặt hoạt động du lịch. Các hoạt động chủ yếu của du lịch bao gồm: ăn, ở, du ngoạn, mua sắm, vui chơi giải trí (nhu cầu nội tại của con người...) thì trong tất cả các hoạt động đó ngoài việc để làm thoả mãn nhu cầu đời sống thiết yếu của mọi thành viên trong xã hội đều mang những đặc trưng văn hoá, khát vọng về văn hoá - thể hiện sự ngưỡng mộ, theo đuổi đối với nền văn hoá của nơi khác. Du khách có thể bỏ những căn phòng với tiện nghi cao cấp để được sống trong các căn nhà sàn, nhà lá đơn sơ, có thể bỏ phương tiện giao thông hiện đại để đi thuyền độc mộc, đi xe xích lô lọc xọc trên những đường phố cổ, có thể bỏ những món ăn quen khẩu vị để thưởng thức những món “khó chơi”, sẵn sàng tiêu tốn một khoản tiền lớn để mua đặc sản của nước khác...

“Những vật mà du khách có thể nhìn thấy, ăn, sờ, cầm nắm được tuy là loại vật chất cụ thể nhưng trong đó đều bao chứa loại văn hoá tinh thần nào đó mà du khách đi xem, đi mua, đi ăn, điều chủ yếu nhất mà họ chọn không phải là bản thân vật chất mà ở chỗ thoả mãn nhu cầu tâm lý tìm cái mới, cái lạ, cái đẹp” (1). Vì thế du lịch mặc dù là một ngành kinh tế trong đó bao hàm nội dung hoạt động kinh tế, nhưng về tổng thể du lịch là một hoạt động văn hoá - một sinh hoạt văn hoá xã hội của loài người. 

2. Văn hoá du lịch

“Văn hoá du lịch không phải là phép cộng đơn giản giữa văn hoá và du lịch mà là sự kết hợp giữa du lịch và văn hoá, là kết quả tinh thần và vật chất do tác động tương hỗ lẫn nhau giữa 3 loại: nhu cầu văn hoá và tình cảm tinh thần của chủ thể du lịch (du khách), nội dung và giá trị văn hoá của khách thể du lịch (là tài nguyên du lịch có thể thoả mãn sự hưởng thụ tinh thần và vật chất của người du lịch), ý thức và tố chất văn hoá của người môi giới phục vụ du lịch (hướng dẫn viên, thuyết minh viên, người thiết kế sản phẩm, nhân viên phục vụ…) sản sinh ra” (2). Bất cứ một trong 3 yếu tố này đều không thể đơn độc tạo thành văn hoá du lịch. Nếu tách khỏi khách thể du lịch, thì du khách sẽ mất đối tượng tham quan thưởng thức, không thực hiện được khát vọng văn hoá. Không có môi giới du lịch thì chủ thể và khách thể du lịch không thể gặp nhau, không thể thực hiện được du lịch, mà không có du lịch thì đương nhiên sẽ không thể nảy sinh ra văn hoá du lịch. Nếu không có du khách và khách thể du lịch thì ngành du lịch lập ra chỉ có danh, thì không sản sinh ra văn hoá du lịch mới, ngay cả thành phần văn hoá du lịch vốn có cũng không thể thể hiện ra được.

Như vậy, văn hoá du lịch tức là nội dung văn hoá do du lịch thể hiện ra - là văn hoá do du khách và người làm công tác du lịch tích luỹ và sáng tạo ra trong hoạt động du lịch. Văn hoá du lịch được sinh ra và phát triển lên cùng với hoạt động du lịch.

Tính văn hoá của chủ thể du lịch thể hiện ở quá trình thưởng thức du lịch. Trên hết nó được bộc lộ qua ý thức đối với nhu cầu du lịch bởi điều đó thể hiện rõ trình độ văn hoá nhất định và nhu cầu xã hội về nhiều mặt của mọi người. Những quan niệm về giá trị, hình thức tư duy, tính thẩm mỹ, tích cách, tình cảm… sẽ được bộc lộ trong hoạt động du lịch và nó phản ánh tâm lý dân tộc. Ngoài ra nó còn được thể hiện qua hành vi du lịch biết hướng tới cái đẹp, trân trọng và nâng niu cái đẹp. Đáng tiếc, nhiều bãi biển, nhiều danh lam thắng cảnh đang ngày càng bẩn vì rác thải vứt vô tội vạ, chưa kể những dòng lưu bút viết vẽ đủ kiểu, đủ loại trên các vách đá, thân cây, thậm chí còn khắc trên bia cổ…

Khách thể du lịch là cơ sở vật chất của văn hoá du lịch, các cơ sở này vừa cung cấp đối tượng để du khách tham quan, thưởng thức du ngoạn, đồng thời cũng chỉ có dưới sự quan tâm của du lịch mới có thể hoạt động được.

Tính văn hoá của khách thể du lịch đư­ợc thể hiện qua các giá trị mà tài nguyên du lịch có thể cung cấp cho du khách,­ những giá trị về thẩm mỹ vệ sinh, môi trư­ờng về khả năng nâng cao thể chất và tri thức cho du khách, chư­a nói đến bản thân khái niệm các giá trị rất rộng. Ví như một tài nguyên du lịch là một di tích lịch sử văn hoá, giá trị thẩm mỹ ở đây là phải trân trọng tính xác thực, việc trùng tu, tôn tạo làm biến dạng di tích, làm mất đi vẻ đẹp nguyên sơ ban đầu của nó, vi phạm tính nguyên gốc - tính xác thực lịch sử của di tích, đó có thể coi là một hành vi không văn hoá. Điều đó không những không có tác dụng thu hút du khách mà ở một chừng mực nhất định còn làm phư­ơng hại đến hình ảnh của điểm du lịch, hình ảnh chung về nền văn hoá của cả quốc gia.

Tính văn hoá trong khách thể du lịch cũng đư­ợc coi là một tiêu chuẩn để xác định chất lư­ợng sản phẩm du lịch.

Ngành du lịch vừa gồm các dịch vụ du lịch, quản lý điểm du lịch, trực tiếp tiếp xúc với khách hàng, cũng bao gồm việc xây dựng các khu, điểm du lịch, thiết kế chương trình, bố trí các cơ sở dịch vụ... Nhiệm vụ cơ bản nhất là bắc cầu giữa chủ thể và khách thể du lịch để kiếm tìm cái đẹp và cung cấp cái đẹp. Tính văn hoá được thể hiện trong bộ phận môi giới này là ngành du lịch khi thiết kế tuyến du lịch, xây dựng các khu điểm du lịch, các cơ sở du lịch, dịch vụ… phải tạo được tính văn hóa. Phải có tác dụng nâng cao được phong vị cuộc sống của du khách, khiến cho du khách cảm giác an lành, th­ư thái, làm giàu thêm tri thức về thiên nhiên, con người và văn hoá, cảm thấy đư­ợc cái đẹp của thế giới tự nhiên, triết lý nhân văn và nền văn hoá bản địa.

Cần đảm bảo sự hợp lý, tối ưu trong đầu tư cơ sở vật chất, thiết bị hạ tầng du lịch, nhưng ngoài thông lệ quốc tế, còn phải có phần đặc thù của nó. Theo các tuyến, điểm du lịch đã được quy hoạch chi tiết, phải từng bước xây dựng hệ thống đường xá, phương tiện vận chuyển, cơ sở lưu trú: khách sạn, nhà hàng, nơi mua sắm; phương tiện thông tin liên lạc...theo tiêu chuẩn quốc tế, càng hiện đại, càng thuận lợi càng dễ thu hút khách. Tuy nhiên, bên cạnh phần thông lệ quốc tế, trong du lịch còn có những phần cơ sở vật chất, thiết bị hạ tầng mang đậm bản sắc văn hoá dân tộc hấp dẫn du khách. Ví như tại các danh thắng, các khu cảnh quan phải giữ được con đường gập ghềng uốn khúc qua các sườn núi, ven sông, lên các hang động, chùa chiền mới là du lịch. Không thể hoặc nhất quyết không được bê tông hoá/gạch hoá/ đá hoá hoàn toàn những con đường quanh co, uốn lượn, đó là “phần hồn” của điểm du lịch. Đánh mất phần hồn ấy, giá trị của của du lịch sẽ bị giảm sút  và chất lượng du lịch cũng sẽ bị suy giảm. Hay trong điểm du lịch là các ngôi làng, đô thị cổ, khi quy hoạch, xây dựng phải đảm bảo không làm tổn hại đến không gian, bảo tồn những con đường cổ, nhà cổ, cây cầu cổ, chợ, nơi sinh hoạt của cộng đồng cư dân thì điểm này mới khẳng định được những giá trị đặc sắc, riêng có của nó một cách đầy đủ. Kể cả trong trang thiết bị khách sạn, nhà hàng cũng vậy, ngoài phần quốc tế, phải tăng tỷ lệ cơ sở vật chất, thiết bị hạ tầng mang phong cách riêng như tạo dáng kiến trúc, trang trí nội thất, hoa văn trang trí, các vật dụng... làm từ các đồ thủ công truyền thống như thêu ren, lụa, gốm, đá, cói...

Tính dân tộc trong trang trí kiến trúc

Tính văn hoá còn được biểu hiện bởi thái độ ứng xử, hiểu biết rộng, thói quen chính xác khoa học của người môi giới du lịch nhất là ngư­ời thiết kế sản phẩm và đặc biệt là hướng dẫn viên du lịch - người trực tiếp đi cùng với khách du lịch/ chủ thể du lịch trong suốt chuyến du lịch, là người có nhiệm vụ tìm kiếm cái đẹp và cung cấp cái đẹp cho du khách.

Ngoài ra, phát triển được du lịch phải có một môi trường du lịch tốt (bao gồm cả môi trư­ờng sinh thái tự nhiên và môi trư­ờng xã hội nhân văn). Môi trường xã hội nhân văn gồm trình độ phát triển xã hội, trình độ dân trí, mức sống, ý thức tôn trọng pháp luật, kể cả toàn bộ hệ thống thiết chế, luật pháp, cơ chế chính sách. Môi trư­ờng xã hội nhân văn thuận lợi, đặc biệt là môi trư­ờng pháp lý rõ ràng, phù hợp với thông lệ quốc tế sẽ có tác dụng tích cực trong việc khuyến khích du lịch phát triển.

Du lịch là một hoạt động có sẵn tính văn hoá nhưng suy cho cùng nó  vẫn là một hoạt động kinh doanh cho nên các sản phẩm của nó cũng phải đảm bảo tính văn hoá

Để có một hệ thống sản phẩm - hàng hoá du lịch mang tính văn hoá thì nó phải được thể hiện trong toàn bộ chi tiết từ tuyến du lịch, điểm du lịch, phương tiện du lịch và các dịch vụ… nói chung phải xây dựng đư­ợc sản phẩm đáp ứng đ­ược hai yêu cầu: Tính đặc sắc và tính biểu tr­ưng của nền văn hoá dân tộc.

Không phải bất cứ sản phẩm du lịch nào được khai thác từ văn hoá dân tộc cũng đều mang sẵn tính độc đáo, mặc dù văn hoá bản thân nó đã mang tính đặc thù cho mỗi quốc gia. Khai thác những yếu tố mang tính bản sắc, đặc trưng của văn hoá dân tộc để hình thành các sản phẩm du lịch chính là tạo nên những sản phẩm văn hoá đặc sắc, riêng biệt.

Du lịch tới các vùng dân tộc thiểu số đang được thế giới quan tâm bởi ở đó du khách sẽ được quan sát, tìm hiểu những tập tục, những lối sống cũng như những giá trị văn hoá đặc sắc, riêng có, hiếm lạ. Nhiều nước trên thế giới có các dân tộc ít người sinh sống. Tuy nhiên, ở Việt Nam lại có những lợi thế so sánh trong phát triển du lịch đến với các vùng dân tộc ít người. Lợi thế đó được thể hiện trong sự bảo lưu những nét sơ khai của văn hoá các dân tộc, trong lối sống, tập tục, trong thói quen canh tác hay trong kiến trúc, trang phục, trong sinh hoạt văn hoá nghệ thuật và nghề thủ công truyền thống. Đặc biệt những nét văn hoá đó lại được hoà quện với không gian sinh thái tự nhiên tuyệt đẹp, trong lành có sức cuốn hút du khách. Ngoài ra, nét hấp dẫn của các nền văn hoá các dân tộc ít  người Việt Nam chính là đa dạng trong sự thống nhất của nền văn hoá dân tộc. Như vậy, đầu tư để phát triển loại hình du lịch tới các vùng dân tộc thiểu số chính là tạo nên một loại hình du lịch văn hoá độc đáo, đặc sắc của Việt Nam.

Du lịch đến các vùng dân tộc thiểu số

Quốc gia nào cũng có hệ thống các đô thị nhưng khi khách đến thủ đô Hà Nội chắc chắn sẽ thấy thích thú, thậm chí bất ngờ, khi đến đây, đến với đô thị, lại gặp những “làng” cổ truyền dân dã. Đặc biệt nữa, là những nghề vừa hiếm lạ lại vừa lâu đời cổ kính với “công nghệ” và “quy trình công nghệ” cùng những sản phẩm đặc biệt của nó - chính là sức mạnh và sức hút quý báu cho du lịch/du khách. Thêm nữa, phần lớn  những làng nghề đặc sắc như thế này, ở dạng tổng thể, tổng hoà của nó, đều là những “làng văn hiến thi thư” với những phong cảnh - phong tục (mà hàng đầu là lễ hội) phong phú và hấp dẫn. Du lịch chắc chắn tìm được điểm lý tưởng ở đây: một sản phẩm  du lịch văn hoá đặc sắc đầy sức hấp dẫn.

Cũng như vậy, du lịch sinh thái đang được cả thế giới quan tâm và hướng tới. ở nhiều quốc gia nguồn tài nguyên tạo dựng loại sản phẩm này rất phong phú nhưng riêng chỉ ở Việt Nam mới thể hiện hệ sinh thái nông nghiệp nông thôn vùng nhiệt đới gió mùa vô cùng đa dạng, độc đáo với những đồng ruộng, mảnh vườn, ao cá, cây trồng, vật nuôi… đi liền với nó là những phương thức sử dụng, bảo vệ đất đai, nguồn nước, động thực vật, cách thức nuôi trồng… cảnh sinh hoạt của những người dân, các phương tiện sản xuất thô sơ và đó là một nguồn nguyên liệu đặc sắc để du lịch Việt Nam tạo nên một sản phẩm du lịch độc đáo.

Bản sắc văn hoá của một quốc gia, một địa phương là nền tảng cho việc tạo ra những sản phẩm biểu trưng có sức hấp dẫn đối với khách du lịch. Rõ ràng không thể tạo nên những sản phẩm du lịch biểu trưng của Việt Nam bằng việc sao chép, vay mượn từ hình mẫu các sản phẩm du lịch của Băngcốc, Bắc Kinh hay Malayxia mà phải từ những giá trị văn hoá đặc trưng của Việt Nam. Bởi lẽ văn hoá là nền tảng của xã hội, thể hiện tầm cao và chiều sâu của sự phát triển dân tộc.Việc tạo những sản phẩm du lịch có tính biểu trư­ng cho nền văn hoá quốc gia có một vai trò quan trọng trong việc xác định hình ảnh của quốc gia đó và của ngành du lịch.

Văn hoá du lịch là một phạm trù rộng, thể hiện những giá trị văn hoá của toàn bộ hoạt động du lịch. Tất cả những hoạt động của từng bộ phận, những sản phẩm du lịch trong quá trình tạo dựng đều h­ướng vào mục đích hình thành nên những nét đặc trư­ng riêng mang bản sắc văn hoá dân tộc, sẽ giúp hình thành nên một văn hoá du lịch đặc tr­ưng riêng cho đất n­ước.

Nh­ư vậy, toàn bộ mối quan hệ tổng hoà giữa khách du lịch, khách thể du lịch, môi giới du lịch, sản phẩm du lịch và các thiết chế đã tạo ra một bộ phận văn hoá du lịch. Ngày nay, văn hoá du lịch đã trở thành một thành tố mới trong phạm trù văn hoá của mỗi quốc gia.

Bài viết đăng trên Tạp chí Du lịch - số 12/2009

Kỷ yếu hội thảo khoa học toàn quốc, đào tạo nguồn nhân lực ngành văn hoá – du lịch trong xu thế hội nhập và phát triển) tại TP Hồ Chí Minh tháng 11/2009

 --------------------------------------

1, 2: Đổng Ngọc Minh, Vương Lôi Đình (2001), Kinh tế Du lịch và Du lịch học, Nhà xuất bản Trẻ T.p Hồ Chí Minh, Tr. 325, 326.

Bài và ảnh: Ths. Bùi Thanh Thuỷ

Posted in: Van Hoá