KHẾ ƯỚC XÃ HỘI

Khế ước xã hội là học thuyết lý giải về nguồn gốc ra đời của nhà nước, với những đại diện tiêu biểu là John Locke (1632-1704), Charles Louis Montesquieu (1689-1775), Jean Jacques Rousseau (1712-1778)...

John Locke (1632–1704), nhà triết học người Anh, đã chỉ ra rằng nhà nước ra đời là mong muốn của những con người có lý trí. Điểm khởi đầu trong quan điểm của Locke là "mọi người đều tự do, bình đẳng". Thông qua một khế ước xã hội (Gesellschaftsvertrag) người dân ủy quyền một phần những quyền tự do của mình cho nhà nước để có thể sống một cách an toàn, hòa thuận và được bảo vệ. Vì vậy, nhà nước ra đời là sự thể hiện và phản ánh lợi ích của các thành viên trong xã hội. Nếu nhà nước không thực hiện đúng các cam kết, khiến cho các quyền tự nhiên bị vi phạm thì khế ước sẽ trở nên mất hiệu lực và nhân dân có quyền lật đổ nhà nước, đồng thời ký kết một bản khế ước mới.

Như vậy, điểm tích cực nổi bật của thuyết khế ước xã hội là đã giải thích được nguồn gốc của quyền lực nhà nước dựa trên cơ sở duy lý. Bản chất của khế ước là sự liên kết của các thành viên trong cộng đồng, với mục đích bảo vệ con người, hướng con người tới một cuộc sống nhân bản, tốt đẹp hơn.

Nhà nước ra đời là do được người dân ủy quyền, chứ không tự nhiên mà có. Người dân ủy quyền cho nhà nước, nhưng đồng thời người dân cũng có quyền giới hạn, khống chế, giám sát nhà nước. 

Có thể nói thuyết khế ước xã hội là học thuyết có tính cách mạng và giá trị to lớn trong lịch sử. Đây là học thuyết lý giải nguồn gốc ra đời của nhà nước dựa trên lý tính, mới mẻ và đầy tính nhân bản. Về mặt lịch sử, đây cũng là bệ đỡ tư tưởng cho cách mạng tư sản lật đổ ách thống trị phong kiến trong thời kì cận đại.

Bài viết dưới đây của TS. Nguyễn Sĩ Dũng, đăng trên Tạp chí Tia sáng góp bàn về sửa đổi Hiến pháp năm 1992, gợi nhắc trở lại thuyết khế ước xã hội, về một vấn đề có tính nguyên lý rằng khi xây dựng Hiến pháp cần trở về đúng với cội nguồn của Hiến pháp là bản Hiến pháp của dân, một bản "khế ước xã hội" nhằm giới hạn, ràng buộc trách nhiệm của nhà nước và bảo vệ dân quyền. Đây là vấn đề theo tôi nghĩ là rất đáng bàn trong đợt sửa đổi Hiến pháp tới đây. Nếu ta không chú tâm vào những vấn đề gốc rễ, thuộc về bản chất này thì sản phẩm mà chúng ta mất công, mất sức, mất tiền làm ra sẽ không phải là Hiến pháp, mà chỉ có thể là một thứ "na ná giống", mà người ta ngộ nhận gọi đó là "Hiến pháp" mà thôi. 

Nguyễn Minh Tuấn