Bàn về vai trò của hiến pháp

Nguyễn Đăng Dung

Một trong những lý do quan trọng giải thích tại sao ngày nay tình trạng tham nhũng trong chính phủ lại lan tràn ở châu Phi là, người ta đã dành quá nhiều nỗ lực để tìm cách cứu chữa vấn đề đó hơn là để hiểu được nó.

- Dele Olowu (1993, tr. 227)

1. Sự cần thiết
Nhân đọc về công cuộc chống tệ nạn chống tham nhũng của Châu Phi của Dele Olowu viết trong cuốn “Governmental Corruption and Africa’s Demcratization Efforts/Corruption and Reform” 1993 tr. 227, tôi cho rằng, nhận định trên không chỉ đúng cho trường hợp trên mà còn có thể đúng cho mọi trường hợp, trong đó cả công cuộc đang tiến hành sửa đổi Hiến pháp của Việt Nam hiện nay. Muốn cho việc sửa đổi Hiến pháp của chúng ta thắng lợi thì trước hết chúng ta phải hiểu được những vấn đề cơ bản của Hiến pháp. Một trong những vấn đề cơ bản đó là chức năng của Hiến pháp. Đúng là vấn đề này cơ bản thật, nhưng rất tiếc rằng nó không được nhưng biết một cách đầy đủ rộng rãi hiện nay.  Nói vậy có thật đúng không? Cũng chưa hẳn, bởi sự việc vận biện chứng biến đổi theo thời gian: hôm nay vấn đề như vậy được hiểu như vậy là đúng, nhưng nó sẽ không đúng trong tương lai. Mọi vật đều biến đổi không ngừng đúng như câu nói của Hecraclite (khoảng 530 – 470 tr.CN): Không ai tắm hai lần trên cùng một dòng sông. Nhưng sự biến đổi đến mấy đi chăng nữa chúng vẫn giữ cái căn nguyên của chúng, nếu không phải như vậy thì vấn đề đó đã biến mất và vấn đề khác đã xuất hiện…
Cũng như các vấn đề khác, chức năng của Hiến pháp là vị trí vai trò của Hiến pháp trong xã hội. Mỗi một vị trí vai trò của hiến pháp bao giờ nó cũng xuất hiện trong một điều kiện hoàn cảnh nhất định. Trong một điều kiện hoàn cảnh mới thì vị trí vai trò chức năng của Hiến pháp cũng thay đổi. Nhưng cho dù thay đổi thế nào đi chăng nữa thì nó vẫn giữ cái chức năng căn bản của nó. Nếu chức năng căn bản này không còn thì nó cũng không còn là nó nữa.
Lịch sử lập hiến thế giới có thể chia nhiều loại: Hiến pháp thành văn và hiến pháp bất thành văn. Đây là cách chia cổ điển nhằm để phân biệt giữa hiến pháp của Mỹ quốc thành văn và hiến pháp của Anh quốc bất thành văn, khi mà nhân loại mới chỉ có rất ít hiến pháp. Loại chia này mang tính chất hình thức mà không nói nên nội dung của các bản hiến pháp. Sang những thế kỷ tiếp theo, loài người càng ngày càng nhận ra vai trò quan trọng của hiến pháp. Không chỉ đơn thuần là bản văn quy định hình thức cơ cấu quyền lực của một nhà nước, còn góp phần đánh giá bước phát triển của mỗi quốc gia, khẳng định tính chính đáng của nhà nước. Số lượng các nhà nước có hiến pháp tăng lên không ngừng, từ chỗ chỉ một số ít nước đến có chỗ có hàng trăm nước có hiến pháp.  Khắc phục cách chia trước, người ta chia các bản hiến pháp theo nội dung thành hiến pháp cổ điển và hiến pháp hiện đại. Hiến pháp cổ điển là các bản hiến pháp được thông qua từ thời ban đầu rất xa xưa của các thế kỷ trước đây, trước và trong thời kỳ của Cách mạng tư sản, thậm chí còn xa hơn nữa của các thời kỳ Trung đại và Cận đại. Hiện đại là các bản hiến pháp được thông qua ở những thế kỷ gần đây của các Cách mạng giải phóng dân tộc và cách mạng xã hội chủ nghĩa. Xét về mặt nội dung các quy định của hiến pháp, thì cách chia này nói rõ vai trò  chức năng của các bản hiến pháp.

2. Hiến pháp cổ điển là giới hạn quyền lực nhà nước
Muốn biết được chức năng căn bản của Hiến pháp chúng ta phải lần lại lịch sử manh nha của hiến pháp trong lịch sử. Trong khoa học pháp lý người ta thường gọi bản Đại Hiến chương Magna Carta 1215 và các đạo luật khác có liên quan của nhà nước Anh quốc thời trung đại  là nguồn  gốc của Hiến pháp bất thành văn của Anh quốc:
“Magna Charta (Tiếng Latinh: Magna Carta) là bản đại hiến chương của Anh quốc, được ban hành năm 1215. Nội dung của bản hiến chương này là hạn chế quyền lực của nhà vua, đồng thời thừa nhận một số quyền tự do của con người. 
Nhưng cũng có ý kiến cho rằng thực ra Magna Charta chỉ là bản sao từ bản Hiến chương tự do của vua Henry I trước đó năm 1100 và thực tế Magna Charta ở thời trung cổ cũng không có ý nghĩa đáng kể, ngoại trừ vai trò là biểu tượng cho những khát vọng “quyền lực của nhà vua phải bị giới hạn bởi Luật” trong thời kỳ nội chiến ở Anh. Có nhiều tác giả còn bổ sung thêm rằng Magna Charta dù quan trọng nhưng không thể được coi là Hiến pháp thành văn đầu tiên của nhân loại được, đó chỉ đơn thuần là một trong hàng loạt các đạo luật  khởi đầu ở Anh đề cập đến việc bảo vệ quyền con người như Habeas Corpus (Luật cấm bắt giam người trái pháp luật, được Nghị viên Anh thông qua năm 1679 dưới thời vua Charles II),  Petition of Right (Luật khiếu nại về quyền, được Nghị viện Anh thông qua năm 1628 qui định một người chỉ có thể bị tống giam khi có phán quyết của Tòa án hoặc lệnh bắt giữ của cơ quan hành chính [writ]), English Bill of Rights (Luật về quyền của Anh quốc được Nghị viên  Anh thông qua năm 1689 qui định về quyền bầu cử  Nghị viện và quyền tự do ngôn luận trong hoạt động của Nghị viên) và Act of Settlement (Luật về thiết lập trật tự, được Nghị viện thông qua năm 1701 bãi bỏ chế độ cha truyền con nối của nhà vua [Removal from the succession] ở Anh)”[1].

Hiến pháp của nước Anh là hiến pháp bất thành văn. Bất thành văn nhưng không có nghĩa là không có hiến pháp văn bản. Nước Anh vẫn có Hiến pháp nhưng là hiến pháp bất thành văn bao gồm nhiều đạo luật, nhưng những đạo luật này không được thừa nhận là đạo luật cơ bản. Bên cạnh những đạo luật thành văn do Quốc Hội Anh thông qua và được nhà Vua ban hành còn có những tập tục chính trị khác được hình thành dần dần thừ xa xưa, mà khi thi quyền lực nhà nước lực lượng cầm quyền buộc phải áp dụng.
Sở dĩ nước Anh có hiến pháp bất thành văn, bởi vì ở họ cho đến cả hiện nay vẫn ngự trị một thành ngữ quen thuộc:
“Quốc hội là tối cao có thể thông qua bất cứ vấn đề gì trừ việc biến đàn ông thành đàn bà”.
Quốc hội Anh quốc hôm nay có thể thông qua một hiến pháp này và ngày mai có thể thông qua một hiến pháp khác, cái đó là quyền của Quốc Hội. Phải chăng điều này chứng tỏ Quốc hội Anh luôn thay đổi Hiến pháp, hay bằng một cách nói tương đương, người Anh không hay tuân thủ Hiến pháp, thường xuyên vi phạm Hiến pháp?
Hoàn toàn không phải như vậy. Với đầu óc bảo thủ và thực tiễn, những gì đã chứa đựng trong tập tục trở thành văn hóa của người Anh thì lại rất khó thay đổi.  Vì vậy những đạo luật của họ có từ thời Trung cổ cách đây 400 – 500 năm nay vẫn không thay đổi, vẫn có hiệu lực hiện hành. Đấy là hiến pháp của họ. Chính vì lẽ đó cho nên mặc dù Anh quốc là một quốc gia tư bản phát triển, một nền dân chủ khuôn mẫu, hoặc ít ra cũng là nguồn gốc cần phải tham khảo của nhiều nước dân chủ khác trên thế giới, nhưng Anh quốc vẫn giữ cho mình một ngoại hình quân chủ- Quân chủ lập hiến.
Như vậy rất rõ ràng Hiến pháp của Anh quốc có chức năng giới hạn quyền lực của nhà vua, tức là giới hạn quyền lực của nhà nước. Thời bấy giờ chưa có máy ảnh để chụp được hình ảnh của việc thong qua bản văn khó khăn này, nhưng các hoạ sỹ của họ đã thể hiện sự căng thẳng giữa họ. Hãy xem hình vẽ bên.

English Bill of Rights
The English Bill of Rights
Created	1689
Ratified	16 December 1689
Location	National Archives of the United Kingdom
Authors	Parliament of England
Purpose	Ensure certain freedoms and ensure a Protestant political supremacy

Posted in: Nguyễn Đăng Dung